Tác giả: Xuân Sách
Xuân
Sách (4 tháng 7 năm 1932 – 2 tháng 6 năm 2008)
Tên thật là Ngô Xuân Sách,
ngoài ra ông còn bút danh Lê Hoài Đăng, là hội viên Hội Nhà văn Việt Nam.
tại xã Trường Giang, huyện
Nông Cống, tỉnh Thanh Hóa.
Nơi ở trước khi ông qua
đời là thành phố Vũng Tàu, thuộc tỉnh Bà Rịa-Vũng Tàu.
1. Hồ Phương
Trên biển lớn mênh mông sóng nước
Ngó trông về xóm mới khuất xa
Cỏ non nay chắc đã già
Buồn tênh lại giở thư nhà ra xem.
2. Nguyễn Đình Thi
Xung kích tràn lên nước vỡ bờ
Đã vào lửa đỏ hãy còn mơ
Bay chi mặt trận trên cao ấy
Quên chú nai đen vẫn đứng chờ.
3. Tô Hoài
Dế mèn lưu lạc mười năm
Để O Chuột phải ôm cầm thuyền ai
Miền tây sen đã tàn phai
Trăng thề một mảnh lạnh ngoài đảo hoang.
4. Nguyên Hồng
Bỉ vỏ một thời oanh liệt nhỉ
Sóng gầm sông Lấp mấy ai hay
Cơn bão đến động rừng Yên thế
Con hổ già uống rượu giả vờ say
5. Nguyễn Công Hoan
Bác Kép Tư Bền rõ đến vui
Bởi còn tranh tối bác nhầm thôi
Bới tung đống rác nên trời phạt
Trời phạt chửa xong bác đã cười.
6. Nguyễn Tuân
Vang bóng một thời đâu dễ quên
Sông Đà cũng muốn đẩy thuyền lên
Chén rượu tình rừng cay đắng lắm
Tờ hoa lại trót lỡ ưu phiền.
7. Huy Cận
Các vị La hán chùa Tây phương
Các vị gày quá tôi thì béo
Năm xưa tôi hát vũ trụ ca
Bây giờ tôi hát đất nở hoa
Tôi hát chiến tranh như trẩy hội
Không nên xấu hổ khi nói dối
Việc gì mặt ủ với mày chau
Trời mỗi ngày lại sáng có sao đâu!
8. Xuân Diệu
Hai đợt sóng dâng một khối hồng
Không làm trôi được chút phấn thông
Chao ơi ngói mới nhà không mới
Riêng còn chẳng có, có gì chung.
9. Tế Hanh
Quá tuổi hoa niên đã bạc đầu
Tình còn dang dở tận Hàng Châu
Khúc ca mới hát sao buồn thế
Hai nửa yêu thương một nửa sầu.
10. Chế Lan Viên
Điêu
tàn ư? Đâu chỉ có điêu tàn
Ta nghĩ tới vàng son từ thuở ấy
Chim báo bão, lựa chiều cơn gió dậy
Lựa ánh sáng trên đầu mà thay đổi
sắc phù sa
Thay đổi cả cơn mơ,
ai dám bảo con tầu không mộng tưởng
Mỗi đêm khuya không uống một vầng trăng
Lòng ta cũng như tầu, ta cũng uống
Mặt anh em trong suối cạn
Hội nhà văn
11. Nguyễn Thi
Trăng sáng soi riêng một mặt người
Chia ly đôi bến cách phương trời
Ước mơ của đất anh về đất
Im lặng mà không cứu nổi đời.
12. Kim Lân
Nên danh nên gía ở làng
Chết về ông lão bên hàng xóm kia
Làm thân con chó xá gì
Phận đành xấu xí cũng vì miếng ăn.
13. Tú Mỡ
Một nắm xương khô cũng gọi mỡ
Quanh năm múa bút để mua cười
Tưởng cụ vẫn bơi dòng nước ngược
Nào ngờ trở gió lại trôi xuôi.
14. Bùi Huy Phồn (Đồ Phồn)
Phất rồi ông mới ăn khao
Thơ ngang chạy dọc bán rao một thời
Ông đồ phấn, ông đồ vôi
Bao giờ xé xác để tôi ăn mừng.
15. Hoài Thanh
Vị nghệ thuật nửa cuộc đời
Nửa đời sau lại vị người ngồi trên
Thi nhân còn một chút duyên
Lại vò cho nát lại lèn cho đau
Bình thơ tới thuở bạc đầu
Vẫn chưa thể tất nổi câu nhân tình
Giật mình mình lại thương mình
Tàn canh tỉnh rượu bóng hình cũng tan
16. Vũ Tú Nam
Vốn cùng nhân dân tiến lên
Mùa đông năm ấy bỏ quên cờ đào
Con về nấp bóng ca dao
Giật mình nghe một tiếng chào:
Văn Ngan
17. Hữu Mai
Hỏng đôi mắt phải đâu là mất hết
Trong cặp còn hồ sơ điệp viên
Ông cố vấn chẳng sợ gì cái chết
Cao điểm cuối cùng quyết chí xông lên.
18. Đỗ Chu
Đám cháy ở sau lưng
Đám cháy ở trước mặt
Than ôi mày chạy đâu
Dưới vòm trời quen thuộc
Đốt bao nhiêu cỏ mật
Không bay mùi thơm tho
Càng hun càng đỏ mắt
Quay về thung lũng cò
19. Xuân Quỳnh
Mải hái hoa dọc chiến hào
Bỏ quên chòi biếc lúc nào không hay
Thói quen cũng lạ lùng thay
Trồng cây táo lại mọc cây bạch đàn
20. Phạm Tiến Duật
Trường
sơn đông em đi hái măng
Trường sơn tây anh làm thơ cho lính
Đời có lúc bay lên vầng trăng
Lại rơi xuống chiếc xe không kính
Thế đấy! giữa chiến trường
Nghe tiếng bom cũng mạnh!
21. Nguyễn Thành Long
Thao thức năm canh nghĩ chẳng ra
Trò chơi nguy hiểm đấy thôi mà
Lặng lẽ giữa khoảng trong xanh ấy
Để mối đùn lên đến lúc già.
22. Đào Vũ
Trời thí cho ông vụ lúa chiêm
Ông xây sân gạch với xây thềm
Con đường mòn ấy ông đi mãi
Lưu lạc đâu rồi mất cả tên
23. Nguyễn Bính
Hai lần lỡ bước sang ngang
Thương con bướm đậu trên giàn mồng tơi
Trăm hoa thân rã cành rời
Thôi đành lấy đáy giếng thơi làm mồ.
24. Nguyễn Văn Bổng
Nhọc nhằn theo bước con trâu
Hỡi người áo trắng nông sâu đã từng
Mỗi bước đi một bước dừng
Mà sao vẫn lạc giữa rừng U minh.
25. Nguyên Ngọc
Mấy lần đất nước đứng lên
Đứng lâu cũng mỏi cho nên phải nằm
Hại thay một mạch nước ngầm
Cuốn trôi đất Quảng lẫn rừng Xà nu
26. Vũ Thị Thường
Từ trong hom giỏ chui ra
Đã toan gánh vác sơn hà chị ơi
Định đem cái lạt buộc người
Khổ thay ông lão vịt trời phải chăn
27. Quang Dũng
“Sông Mã xa rồi tây tiến ơi”
Về làm xiếc khỉ với đời thôi
Nhà đồi một nóc chênh vênh lắm
Sống tạm cho qua một kiếp người
Áo sờn thay chiếu anh về đất
Mây đầu ô trắng, Ba vì xanh
Gửi hồn theo mộng về tây tiến
“Sông Mã gầm lên khúc độc hành”
28. Mai Ngữ
Tưởng chuyện như đùa hoá ra thật
Biết ông sòng phẳng tự bao giờ
Cái con thò lò quay sáu mặt
Vồ hụt mấy lần ông vẫn trơ
29. Nguyễn Khải
Cha và con và... họ hàng và...
Hết bay mùa thóc lẫn mùa lạc
Cho nên chiến sĩ thiếu lương ăn
Họ sống chiến đấu càng khó khăn
Tháng Ba ở Tây nguyên đỏ lửa
Tháng tư lại đi xa hơn nữa
Đường đi ra đảo đường trong mây
Những người trở về mấy ai hay
Xung đột mỗi ngày thêm gay gắt
Muốn làm cách mạng nhưng lại dát1
30. Hoàng Trung Thông
Đường chúng ta đi trong gió lửa
Còn mơ chi tới những cánh buồm
Từ thuở tóc xanh đi vỡ đất
Đến bạc đầu sỏi đá chửa thành cơm
31. Chính Hữu
Tấm áo hào hoa bạc gió mưa
Anh thành đồng chí tự bao giờ
Trăng còn một mảnh treo đầu súng
Cái ghế quan trường giết chết thơ.
32. Thanh Tịnh
Bao năm ngậm ngải tìm trầm
Giã từ quê mẹ xa dòng Hương giang
Bạc đầu mới biết lạc đường
Tay không nay lại vẫn hoàn tay không
Mộng làm giọt nước ôm sông
Ôm sông chẳng được, tơ lòng gió bay.
33. Chu Văn
Một con trâu bạc già nua
Nhờ cơn bão biển thổi lùa lên mây
Trâu ơi ta bảo trâu này
Quay về đất mới kéo cày cho xong.
34. Ngô Tất Tố
Tài ba thằng mõ cỡ chuyên viên
Chia xôi chia thịt lại chia quyền
Việc làng việc nước là như vậy
Lộn xộn cho nên phải tắt đèn.
35. Nam Cao
Anh còn đôi mắt ngây thơ
Sống mòn sao vẫn đợi chờ tương lai
Thương cho Thị Nở ngày nay
Kiếm không đủ rượu làm say Chí Phèo.
36. Xuân Thủy
Xoắn mãi dây tình thơ bật ra
Paris thì thích hơn ở nhà
Đông y ắt hẳn hơn tây dược
Xe tải không bằng xe Vonga
Trên đời kim cương là quý nhất
Thứ đến tình thương dân nghèo ta
Em chớ chê anh già lẩm cẩm
Còn hơn thằng trẻ lượn Honđa.
37. Lưu Trọng Lư
Em không nghe mùa thu
Mùa thu chỉ có lá
Em không nghe rừng thu
Rừng mưa to gió cả
Em thích nghe mùa xuân
Con nai vờ ngơ ngác
Nó ca bài cải lương.
38. Nguyễn Khoa Điềm
Một mặt đường khát vọng
Cuộc chiến tranh đi qua
Rồi trở lại ngôi nhà
Cất lên ngọn lửa ấm
Ngủ ngon a Kai ơi
Ngủ ngon a Kai à...
39. Nguyễn Kiên
Anh Keng cưới vợ tháng mười
Những đứa con lại ra đời tháng năm
Trong làng kháo chuyện rì rầm
Vụ mùa chưa gặt thóc đã nằm đày kho.
40. Anh Thơ
Ấy bức
tranh quê đẹp một thời
Má hồng đến quá nửa pha phôi
Bên sông vải chín mùa tu hú
Khắc khoải kêu chi suốt một đời.
41. Xuân Thiều
“Đôi vai” thì gánh lập trường
Đôi tay sờ soạng con đường cuối thôn
Nghe anh kể chuyện đầu nguồn
Về nhà thấy mất cái hồn của em.
42. Nguyễn Thị Như Trang
Nhá nhem khoảng sáng trong rừng
Để cho cuộc thế xoay vần hơn thua
Xác xơ mầu tím hoa mua
Lửa chân sóng báo mây mưa suốt ngày.
43. Bùi Đức Ái (Anh Đức)
Chị Tư Hậu đẻ ra anh
Ví như hòn đất nặn thành đứa con
Biển xa gió dập sóng dồn
Đất tan thành đất chỉ còn giấc mơ.
44. Nguyễn Thế Phương
Đi bước nữa rồi đi bước nữa
Phấn son mưa nắng đã tàn phai
Cái kiếp đào chèo là vậy đó
Đêm tàn bến cũ chẳng còn ai.
45. Vũ Trọng Phụng
Đã qua đi một thời giông tố
Qua một thời cơm thầy cơm cô
Còn để lại những thằng Xuân tóc đỏ
Vẫn nghênh ngang cho đến tận bây giờ.
46. Xuân Thiêm
Thơ ông tang tính tang tình
Cây đa bến nước mái đình vườn dâu
Thân ông mấy lượt lấm đầu
Miếng mồi danh lợi mắc câu vẫn thèm.
47. Đào Hồng Cẩm
Bắt đầu từ lão nghị hụt
Cầm dao giết mạng người
Chị Nhàn phải đi bước nữa
Lấy đại đội trưởng của tôi
Cuộc đời mấy phen nổi gió
Phải đem tổ quốc thề bồi
Lần này ông ra ứng cử
Chắc hẳn là trúng nghị viên thôi.
48. Nguyễn Quang Sáng
Ông Năm Hạng trở về đất lửa
Với chiếc lược ngà vượt Trường sơn
Bỗng mùa gió chướng vừa nổi dậy
Ông biến thành thằng nộm hình rơm.
49. Hoàng Văn Bổn
Có những lớp người đi vỡ đất
Mùa mưa không trồng lúa trồng ngô
Lại gieo hạt bông hường bông cúc
Trên mảng đất này hoa héo khô.
50. Phù Thăng
Chuyện
kể cho người mẹ nghe
Biển lửa bốc cháy bốn bề tan hoang
Đứa con nuôi của trung đoàn
Phá vây xong lại chết mòn trong vây.
51. Nguyễn Thị Ngọc Tú
Đất làng vừa một tấc
Bao nhiêu người đến cày
Thóc giống còn mấy hạt
Đợi mùa sau sẽ hay
52. Vũ Cao
Sớm nay nhấp một chén trà
Bâng khuâng tự hỏi đâu là núi đôi
Những người cùng làng với tôi
Muốn sang đèo trúc muộn rồi đừng sang
53. Phan Tứ
Bên kia biên giới anh sang
Trước giờ nổ súng về làng làm chi
Mẫn và tôi tính chi li
Gia đình má Bảy lấy gì nuôi anh.
54. Nguyễn Huy Tưởng
Anh chẳng còn sống mãi
Với thủ đô luỹ hoa
Để những người ở lại
Bốn năm sau khóc oà.
55. Thu Bồn
Chim Chơ rao cất cánh ngang trời
Tình như chớp trắng cháy liên hồi
Đám mây cánh vạc tan thành nước
Mà đất ba dan vẫn khát hoài.
56. Bùi Hiển
Sinh ra trong gió cát
Đất Nghệ an khô cằn
Bao nhiêu năm “nằm vạ”
Trước cửa hội nhà văn.
57. Võ Huy Tâm
Đem than từ vùng mỏ
Về bán tại thủ đô
Bị đập chiếc cán búa
Hoá ra thằng ngẩn ngơ.
58. Nông Quốc Chấn
Tưởng anh dọn về làng xưa
Ngờ đâu về tận thủ đô nhận nhà
Sướng cái bụng lắm lắm à
Đêm là đèo gió, ngày là hồ Tây.
59. Thế Lữ
Với tiếng sáo thiên thai dìu dặt
Mở ra dòng thơ mới cho đời
Bỏ rừng già về vườn bách thú
Con hổ buồn lặng lẽ trút tàn hơi.
60. Nguyễn Minh Châu
Cửa sông cất tiếng chào đời
Rồi đi ra những vùng trời khác nhau
Dấu chân người lính in mau
Qua miền cháy với cỏ lau bời bời
Đọc lời ai điếu một thời
Tan phiên chợ Giát hồn người về đâu?
Cửa sông cất tiếng chào đời
Rồi đi ra những vùng trời khác nhau
Dấu chân người lính in mau
Qua miền cháy với cỏ lau bời bời
Đọc lời ai điếu một thời
Tan phiên chợ Giát hồn người về đâu?
61. Phạm Huy Thông
Nếu Trương Lương không thổi địch sông Ô
Liệu Hạng Vũ có lên ngôi hoàng đế
Nhưng buồn thay đã đánh mất Ngu Cơ
Đời chẳng còn gì, và thơ cũng thế.
Nếu Trương Lương không thổi địch sông Ô
Liệu Hạng Vũ có lên ngôi hoàng đế
Nhưng buồn thay đã đánh mất Ngu Cơ
Đời chẳng còn gì, và thơ cũng thế.
62. Giang Nam
“Xưa tôi yêu quê hương vì có chim có bướm”
“Có những ngày trốn học bị đòn roi”
Nay tôi yêu quê hương về có ô che nắng
Có ghế ngồi viết những điệu thơ vui.
“Xưa tôi yêu quê hương vì có chim có bướm”
“Có những ngày trốn học bị đòn roi”
Nay tôi yêu quê hương về có ô che nắng
Có ghế ngồi viết những điệu thơ vui.
63. Bằng Việt
Nhen lên một bếp lửa
Mong soi gương mặt người
Bỗng cơn giông nổi đến
Mây che một khung trời
Đất sau mưa sụt lở
Mầu mỡ trôi đi đâu
Còn trơ chiếc guốc vàng
Trăng mài mòn canh thâu.
Nhen lên một bếp lửa
Mong soi gương mặt người
Bỗng cơn giông nổi đến
Mây che một khung trời
Đất sau mưa sụt lở
Mầu mỡ trôi đi đâu
Còn trơ chiếc guốc vàng
Trăng mài mòn canh thâu.
64. Nguyễn Trọng Oánh
Một chút hương thơm trải bốn mùa
Mười năm lăn lội chốn rừng già
Quay về không chịu ơn mưa móc
Đất nắng mưa rồi đất lại khô.
Một chút hương thơm trải bốn mùa
Mười năm lăn lội chốn rừng già
Quay về không chịu ơn mưa móc
Đất nắng mưa rồi đất lại khô.
65. Nguyễn Xuân Sanh
Xưa thơ anh viết không người hiểu
“Đáy đĩa mùa đi nhịp hải hà”
Nay anh chưa viết người đã hiểu
Sắp sáng thì nghe có tiếng gà.
Xưa thơ anh viết không người hiểu
“Đáy đĩa mùa đi nhịp hải hà”
Nay anh chưa viết người đã hiểu
Sắp sáng thì nghe có tiếng gà.
66. Thâm Tâm
“Người đi, ờ nhỉ, người đi thật”
Đi thật nhưng rồi lại trở về
Nhẹ như hạt bụi, như hơi rượu
Mà đắm hồn người trong tái tê.
“Người đi, ờ nhỉ, người đi thật”
Đi thật nhưng rồi lại trở về
Nhẹ như hạt bụi, như hơi rượu
Mà đắm hồn người trong tái tê.
67. Nguyễn Huy Thiệp
Không có vua thì làm sao có tướng
Nên về hưu vẫn phải chết tại chiến trường
Kiếm sắc chém bao nhiêu đầu giặc
Để vàng tôi trong lửa chịu đau thương.
Không có vua thì làm sao có tướng
Nên về hưu vẫn phải chết tại chiến trường
Kiếm sắc chém bao nhiêu đầu giặc
Để vàng tôi trong lửa chịu đau thương.
68. Phùng Quán
Hồn đã vượt Côn đảo
Thân xác ở trong lao
Bởi nghe lời mẹ dặn
Nên suốt đời lao đao.
Hồn đã vượt Côn đảo
Thân xác ở trong lao
Bởi nghe lời mẹ dặn
Nên suốt đời lao đao.
69. Tố Hữu
Ta đi tới đỉnh cao muôn trượng
Mắt trông về tám hướng phía trời xa
Chân dép lốp bay vào vũ trụ
Khi trở về ta lại là ta
Từ ấy tim tôi ngừng tiếng hát
Trông về Việt Bắc tít mù mây
Nhà càng lộng gió thơ càng nhạt
Máu ở chiến trường, hoa ở đây.
Ta đi tới đỉnh cao muôn trượng
Mắt trông về tám hướng phía trời xa
Chân dép lốp bay vào vũ trụ
Khi trở về ta lại là ta
Từ ấy tim tôi ngừng tiếng hát
Trông về Việt Bắc tít mù mây
Nhà càng lộng gió thơ càng nhạt
Máu ở chiến trường, hoa ở đây.
70. Dương Thu Hương
Tay em
cầm bông bần ly
Bờ cây đỏ thắm làm chi não lòng
Chuyện tình kể trước lúc rạng đông
Hoàng hôn ảo vọng vẫn không tới bờ
Thiên đường thì quá mù mờ
Vĩ nhân tỉnh lẻ vật vờ bóng ma
Hành trình thơ ấu đã qua
Hỡi người hàng xóm còn ta với mình.
71. Hữu Thỉnh
Cùng đoàn quân anh đi tới thành phố
Bị lạc đường về hội nhà văn
Ờ nhỉ bao giờ quay trở lại
Với năm anh em trên một chiếc xe tăng.
72. Trần Bạch Đằng
Ván bài lật ngửa tênh hênh
Con đường thiên lý gập ghềnh mãi thôi
Thay tên đổi họ mấy hồi
Vẫn chưa tới được chân trời mộng mơ
73. Nguyễn Duy
Mẹ và em đang ở đâu
Giữa vùng cát trắng đêm thâu gió lùa
Ổ rơm teo tóp ngày mùa
Xác xơ thân lúa vật vờ thân tôi
Bờ tre kẽo kẹt liên hồi
Bầu trời vuông với một ngôi sao dời
Đánh thức tiềm lực suốt đời
Ai?
Chẳng ai đáp lại lời của tôi.
74. Nguyễn Mạnh Tuấn
Anh đã đứng trước biển
Cù lao Chàm kia rồi
Nhưng khoảng cách còn lại
Xa vời lắm anh ơi.
75. Trần Mạnh Hảo
Ôi thằng Trần Mạnh Hảo
Đi phỏng vấn Chí Phèo
Lão chết từ tám hoánh
Đời mày vẫn gieo neo
Còn cái lão Bá Kiến
Đục bản in thơ mày
Bao giờ mày say rượu
Bao giờ mày ra tay
76. Hoàng Cầm
Em ơi buồn làm chi
Em không buồn sao được
Quan họ đã vào hợp tác
Đông hồ gà lợn nuôi chung
Bên kia sông Đuống em trông
Tìm đâu thấy lá diêu bông hỡi chàng.
77. Lê Lựu
Người về đồng cói người ơi
Phía ấy mặt trời mọc lại
Một thời xa vắng, xa rồi
Phủ Khoái xin tương oai oái
Ở đời gặp may hơn khôn
Nào ai dám ghen dám cãi
Người đã đi Mỹ hai lần
Biết rồi, khổ lắm, nói mãi1
78. Vũ Quần Phương
Anh đứng thành tro... em có biết
Hôm qua lại gặp chuyến xe bò
Vẫn anh đi trong vầng trăng cũ
Áo đỏ bên cầu đợi ngẩn ngơ.
79. Hữu Loan
Ôi màu tím hoa sim
Nhuốm tím cuộc đời dài đến thế
Cho đến khi tóc bạc da mồi
Chưa làm được nhà
còn bận làm người
Ngoảnh lại ba mươi năm
Tìm mãi nghìn
chiều hoang
biền biệt
80. Lý Văn Sâm
Kiên
Trì dấn bước đường chinh chiến
Nửa gánh giang hồ nửa ái ân
Ngàn sau sông Dịch còn tê lạnh
Tráng sĩ có về với bến xuân.
81. Tản Đà
Văn chương thuở ấy như bèo
Thương cụ gồng gánh trèo leo tận trời
Giấc mộng lớn đã bốc hơi
Giộc mộng con suốt một thời bơ vơ
Tiếc chi cụ sống tới giờ
Chợ trời nhan nhản tha hồ bán văn.
82. Lưu Quang Vũ
Cũng muốn tin vào hoa hồng
Tin vào điều không thể mất
Cả tôi và cả chúng ta
Đứng trong đầm lầy mà hát
Ông không phải là bố tôi
Con chim sâm cầm đã chết
Ông không phải là bố tôi
Con chim sâm cầm ai giết1
83. Hà Minh Tuân
Bốn mươi tuổi mới vào đời
Ăn đòn hội chợ tơi bời xác xơ
Giữa hai trận tuyến ngu ngơ
Trong lòng Hà nội bây giờ ở đâu?
84. Minh Huệ
Vỡ lòng câu thơ viết
Mời bác ngủ bác ơi
Đêm nay bác không ngủ
Nhà thơ ngủ lâu rồi
85. Văn Cao
Thiên thai - từ giã về dương thế
Nhắc chi ngày ấy buồn lòng ta
Sân đình ngất ngưởng ngôi tiên chỉ
Uống rượu say rồi hát quốc ca
86. Ma Văn Kháng
Khi xuôi anh mang theo
Đồng bạc trắng hoa xòe
Với một mối tình sơn cước
Mùa lá rụng trong vườn
Năm này qua năm khác
Đám cưới vẫn không thành
Vì giấy gía thú chửa làm xong
87. Vũ Bão
Sắp cưới bỗng có thằng phá đám
Nên ông chửi bố chúng mày lên
Đàu chày đít thớt đâu còn ngán
Không viết văn thì ông viết phim.
88. Hồ Dzếnh
Biết mấy mươi chiều khói thuốc bay
Quê nhà vẫn lẩn khuất trong mây
Lui về ký ức chân trời cũ
Uống chén rượu buồn không dám say.
89. Hoàng Phủ Ngọc Tường
Trăm năm ông phủ... Ngọc Tường ơi
Cái nợ lên xanh rũ sạch rồi
Cửa Việt tung hoành con sóng vỗ
Sông Hương lặng lẽ chiếc thuyền trôi
Sử thi thành cổ buồn nao dạ
Chuyện mới Đông hà tái nhợt môi
Từ biệt chốn xưa nhiều ánh lửa
Trăm năm ông phủ... Ngọc Tường ơi!
90. Phạm Thị Hoài
Dẫu chín bỏ làm mười
hay mười hai cũng mặc
Chẳng ai dung thiên số đất này
Dụ đồng đội vào trong mê lộ
Rồi bỏ đi du hí đến năm ngày.
91. Thanh Thảo
Giặc dã yên rồi về
xoay khối vuông Ru bích
Đoán vận rủi may
Thưa quý vị, xin mời1
Xanh tím trắng đỏ vàng đều rõ hết
Ta cùng vào cuộc chơi.
Không gian bốn năm chiều,
thời gian xin tuỳ thích
Đảo lộn tùng phèo thật gỉa trắng đen
“Tôi như cục xà bông thứ thiệt”
Cứ đổ rượu vào
hình quý vị sẽ hiện lên.
92. Trần Dần
Người người lớp lớp
xông ra trận
Cờ đỏ
mưa sa
suốt dặm dài
Mở đợt phá khẩu
tiến lên
nhất định thắng
Lô cốt mấy tầng
đè nát vai
Dẫu sông núi cỏ cây làm chứng
Hồn vẫn treo trên
Vọng hải đài.
93. Khương Hữu Dựng
Ba lô trên vai từ đêm mười chín
“Một tiếng chim kêu sáng cả rừng”
Thì cứ khắc đi rồi khắc đến
Sao còn ngồi đấy cụ già Khương?
94. Bùi Minh Quốc
Tuổi hai mươi xung phong lên Tây bắc
Nguyện hi sinh chiến đấu dưới cờ
Lại xung phong vào Nam đánh giặc
Với bà cụ đào hầm đầu bạc phơ phơ
Hoà bình rồi tiến lên đổi mới
Bất ngờ ngã ngựa chốn non cao
Dẫu thân thể mang đày thương tích
Thì cuộc đời vẫn đẹp sao
Tình yêu vẫn đẹp sao1
95. Ý Nhi
Trái tim với nỗi nhớ ai
Như cây trong phố đứng hoài chờ trăng
Như người đàn bà ngồi đan
Sợi dọc thì rối, sợi ngang thì chùng.
96. Yến Lan
Ra đi từ bến My Lăng
Bao năm dấu kín ánh trăng trong lòng
Tuổi già về lại bến sông
Trăng xưa đã lớn, phải chong đèn dầu
97. Phan Thị Thanh Nhàn
Dấu một chòm thơ trong chiếc khăn tay
Em hăm hở đi tìm người trao tặng
Những kẻ phong lưu, những tên du đãng
Mấy ai biết hương thầm của cô gái xóm đê.
98. Trần Đăng Khoa
Chú dế góc sân hồn nhiên ca hát
Hát thành thơ như nước triều lên
Khi khôn lớn lại hồn nhiên đi giữa
“Biển một bên và em một bên”.
99. Hoàng Lại Giang
Người đàn bà một thời tôi ao ước
Trên vành đai Mỹ những năm xưa
Tình yêu đã lụi tàn cùng ký ức
Nhưng còn đây tàn lụi đến bao giờ?
100. Xuân Sách (Tự hoạ)
Cô giáo làng tôi đã chết rồi
Một đêm ra trận đất bom vùi
Xót xa đình Bảng người du kích
Đau đớn Bạch đằng lũ trẻ côi
Đường tới chiến công gân cốt mỏi
Lối vào lửa sởn tóc da mồi
Mặt trời ảm đạm quê hương cũ
Ở một cụm đường rách tả tơi.
Lời cuối sách
Tiếp theo cuốn Thương nhớ tài hoa của Nguyễn Vũ Tiềm, phác thảo chân dung của
năm mươi nhà thơ, nhà văn đã quá cố, những cây bút có những đóng góp đặc sắc
cho nền văn học của đất nước, hôm nay Nhà xuất bản Văn học gửi tới bạn đọc một
tập hợp khác về chân dung các nhà văn.
Đây là những kí hoạ có tính đặc tả của Xuân Sách, những chân dung vốn đã khá
phổ biến trong và ngoài giới văn học suốt vài chục năm qua.
Tác giả không nêu đích danh ai, nhưng dưới nét bút phác thảo, những độc giả
quan tâm tới văn học và người làm văn học, vẫn có thể nhận ra từng đối tượng.
Dĩ nhiên thể loại này thường cố ý phóng to các đặc điểm và khi nhìn vào nét đặc
tả ấy - tuy mất cân đối và đôi khi phiến diện - vẫn dễ dàng nhận ra diện mạo,
cốt cách từng nhân vật.
Chất vui, hóm và nhất là khả năng chơi chữ có thể khiến người ta ngạc nhiên một
cách thú vị, nhưng cũng có thể gây nên những sự không hài lòng đây đó...
Chúng tôi chỉ coi đây là những nét tự trào của giới cầm bút, cười đấy nhưng
cũng tự nhận ra những xót xa, hạn hẹp của chính mình, những gì chưa vượt qua
được trên những chặng đường quanh co của lịch sử và thời đại. Tự soi mình hoặc
hiểu mình thêm qua cái nhìn của người cùng hội, cùng thuyền lắm khi cũng hữu
ích. Cái cười trong truyền thống dân gian vốn là vũ khí, ngày nay còn có thể là
sức mạnh thúc đẩy đi tới phía trước.
Với ý nghĩ ấy, chúng tôi mong bạn đọc và các nhà văn thông cảm cho những gì bất
cập hoặc chưa lột tả được thần thái của từng chân dung.
Dù sao đây cũng là 100 bức tranh nhỏ về những người có công trong văn học,
những người nổi tiếng trong làng văn, trong bạn đọc bằng chính những tác phẩm
có giá trị của mình.
Rất mong bạn đọc và các nhà văn nhận ra mối chân tình trong cuộc vui của làng
văn, và lượng thứ cho những khiếm khuyết.
Nhà xuất bản Văn học
Nguồn: Theo bản in của Nhà xuất bản Văn học, in tại nhà in Bộ Nội Vụ tháng 3
năm 1992, bản đăng trên talawas có sự đồng ý của tác giả.
Tâm sự của Xuân Sách
Những
bài thơ chân dung các nhà văn của tôi ra đời trong trường hợp rất tình cờ. Hôi
ấy bước vào thập kỷ 60, tôi đang độ tuổi và mới từ đơn vị được chuyển về Tạp
chí Văn nghệ quân đội ở ngôi nhà số 4 Lý Nam Đế, Hà nội. Ngoài công việc của
toà soạn tờ báo ra thời gian của chúng tôi dành nhiều cho học tập chính trị.
Những vấn đề thời sự trong nước, thế giới, những đường lối, chỉ thị, nghị
quyết, những vấn đề tư tưởng lâu dài và trước mắt... đều phải học tập nghiêm
túc, có bài bản. Học một ngày, hai ngày, có khi cả tuần, cả tháng. Lên lớp,
thảo luận, kiểm điểm, làm sao sau mỗi đợt học, nhận thức và tư tưởng từng người
phải được nâng cao lên một bước. Những buổi lên lớp tập trung tại hội trường
gồm hàng ngàn sĩ quan, anh em văn nghệ, các nhà văn, các hoạ sĩ, nhạc sĩ...
thường ngồi lập trung với nhau ở những hàng ghế cuối hội trường thành một “xóm”
văn nghệ. Để chống lại sự mệt mỏi phải nghe giảng về hai phe, bốn mâu thuẫn, về
ba dòng thác cách mạng, về kiên trì, tăng cường, nỗ lực, quyết tâm... mấy anh
văn nghệ vốn quen thói tự do thường rì rầm với nhau những câu chuyện tào lao
hoặc che kín cho nhau để hút một hơi thuốc lá trộm, nuối vội khói, nhiều khi ho
sặc sụa. Nhưng rồi những chuyện đó cũng bị phát hiện, bị nhắc nhở phê bình. Vậy
phải thay đổi chuyển sang “bút đàm”.
Vào
năm 1962 có đợt học tập quan trọng, học nghị quyết 9, nghị quyết chống xét lại,
chống tư tưởng hoà bình chủ nghĩa, và dĩ nhiên văn nghệ là một đối tượng cần
chú ý trong đợt học này. Hội trường tập trung đông, trời nắng, hơi nóng từ cái
sân láng xi măng hắt lên như thiêu như đất. Quân đội đang tiến lên chính quy
hiện đại, ăn mặc phải tề chỉnh đầy dủ cân đai bối tử, đi giầy da, những đôi
giẫy cao cổ nặng như cùm. Bọn tôi trừ vài trường hợp như Vũ Cao, Nguyễn Khải có
đôi chân quá khổ, có cớ chưa có giầy đúng số để đi dép, nhưng cũng là những đôi
dép có quai hậu, ngồi học cũng không được tụt quai. Nhân đây tôi xin nói thêm
về Vũ Cao. Ông là người biệt danh “quanh năm đi chân đất”, ở nhà số 4 các phòng
sàn ván đều được lau bóng để đánh trần nằm xuống mà viết. Quy định ai vào phòng
phải bỏ giầy dép trừ... Vũ Cao, bởi để ông đi dép vào phòng còn sạch hơn đi
chân trần. Giờ đây ngồi học được ưu tiêu đi dép vẫn là nỗi cực khổ đối với ông.
Trong buổi lên lớp căng thẳng như thế, Nguyễn Trọng Oánh xé vỏ bao thuốc lá Tam
Đảo viết một bài thơ chữ Hán trao cho tôi. Ở Văn nghệ quân đội, Oánh được gọi
là ông Đồ Nghệ giỏi chữ Hán và tôi được gọi là Đồ Thanh bởi cũng vỏ vẽ đôi ba
chữ thánh hiền. Oánh bảo tôi dịch bài thơ Oánh viết vịnh Xuân Thiều. Xuân Thiều
cũng ở lứa tuổi chúng tôi nhưng trông già dặn vì cái đầu hói, tóc lơ thơ. Con
dường văn chương mới bước vào còn lận đận. Mới in được tập truyện ngắn đầu tay
“Đôi Vai”, tập tiểu thuyết “chuyển vùng” viết về cuộc chiến đấu chống Pháp ở
Bình Trị Thiên mà Thiều tham dự, đã sửa chữa nhiều lần, đưa qua nhiều nhà xuất
bản chưa “nhà” nào chịu in. Tôi thấy bài thơ Oánh viết rất là hay và dịch:
Văn nghiệp tiền trình khả điếu quân
Mao đầu tận lạc tự mao luân
Lưỡng kiên mai hếu phong trần lý
Chuyển địa hà thời chuyển đắc ngân
Dịch nghĩa:
Con dùng văn nghiệp khá thương cho ông
Lông đầu ông đã rụng trơ trụi
Đôi vai lầm lủi trên con đường gió bụi
Chuyển vùng đến bao giờ thì chuyển thành tiền được?
Dịch thơ:
Con đường văn nghiệp thương ông
Lông đầu rụng hết thư lông cái gầu
Đôi vai gánh mãi càng đau
Chuyển vùng nào nữa làm sao thành tiền?
Dịch song tôi chuyển bài thơ cho anh em đọc. Oánh tỉnh bơ với bộ mặt lạnh
lùng cố hữu còn mọi người phải nén cười cho khỏi bật thành tiếng. Nguyễn Minh
Châu gục xuống bàn kìm nén đến nôi mặt đỏ bừng và nước mắt dàn dụa.
Tự nhiên trong đầu tôi lóe lên cái ý nghĩ mà người ta thường gọi là “tia chớp”.
Thơ chân dung! Trong bài thơ của Oánh phác hoạ một Xuân Thiều với hình dáng và
văn nghiệp bằng cách dùng nghĩa kép của tên tác phẩm: “Đôi Vai” “Chuyển Vùng”.
Và sau chốc lát, tiếp tục trò đùa của Oánh tôi viết bài thơ về Hồ Phương, đang
ngồi cạnh tôi, và bài thơ số một về chân dung các.. nhà văn ra đời. Hồi đó Hồ
Phương đã là tác giả in nhiều tác phẩm, đã được một số giải thưởng các cuộc thi
sáng tác văn học. Tôi dùng tên các tập truyện của anh: “Trên biển lớn” “Xóm
mới” “Cỏ non” và tên cái truyện ngắn đầu tay vẫn được nhắc đến: “Thư nhà”. Tôi
viết bài thơ ra mẫu giấy:
Trên biển lớn lênh đênh sóng nước
Ngó trông về xóm mới khuất xa
Cỏ non nay chắc đã già
Buồn tênh lại giở thư nhà ra xem
Tôi đưa bài thơ cho Nguyễn Khải.
Anh đọc xong trên mặt có thoáng chút ngạc nhiên và nghiêm nghị chứ không cười
như tôi chờ đọi, anh bỏ bài thơ vào túi chứ không chuyển cho người khác. Đến
giờ giải lao chúng tôi ra ngồi quanh gốc cây sấu già, Nguyễn Khải mới đưa bài
thơ cho Hồ Phương đọc. Mặt Hồ Phương hơi tái và cặp môi mỏng của anh hơi run.
Nguyễn Khải nói như cách sỗ sàng của anh:
-Thằng này (chỉ tôi) ghê quá, không phải trò đùa nữa rồi!
Tôi hơi hoảng, nghĩ rằng đó chỉ là trò chơi chữ thông thường. Sau rồi tôi hiểu
ngoài cái nghĩa thông thường bài thơ còn chạm vào tính cách và đánh giá nhà
văn. Mà đánh giá nhà văn thì có gì quan trọng hơn là tính cách và tác phẩm. Bài
thơ ngụ ý Hồ Phương có viết nhiều chăng nữa văn không vượt được tác phẩm đầu
tay và vẫn cứ: buồn tênh lại giở thư nhà ra xem...”
Trước đây khi còn là lính ở địa phương, cái xã hội nhà văn đối với tôi đầy
thiêng liêng bí ẩn. Đấy là những con người dị biệt rất đáng ngưỡng mộ, rất đáng
yêu mến dường như họ là một siêu tầng lớp trong xã hội. Mỗi hành động, mỗi cử
chỉ, lời nói của họ đều có thể trở thành giai thoại, và cả tật xấu nữa, dường
như cũng đứng ngoài vòng phán xét thông thường. Tóm lại đó là một thế giới đầy
sức hấp dẫn đối với người say mê văn học và tập tễnh nuôi mộng viết văn như
tôi. Khi tôi được về Hà nội vào một cơ quan văn nghệ dù là ở quân đội (hoàn
cảnh nước ta quân đội có một vị trí đặc biệt trong xã hội kể cả lĩnh vực văn
chương) tôi bắt đầu đi vào cái thế giới mà trước kia tôi mơ ước. Điều tôi nhận
ra là ngoài cái phần tôi hiểu trước đây thì thế giới nhà văn còn có những
chuyện khác. Đó là cái mặt đời thường, cái mặt rất chúng sinh và chúng cũng góp
phần quan trọng làm nên các tác phẩm và tính cách nhà văn. Vì vậy chân dung của
họ không thể bỏ qua. Hơn nữa nếu “vẽ” được chính xác những bức chân dung đó,
thì bộ mặt xã hội của thời dại họ đang sống cũng qua đó mà hiện lên. Có thể,
tôi nghĩ, không có tầng lớp nào hơn các nhà văn thể hiện rõ nhất bộ mặt tinh
thần của dân tộc qua từng giai đoạn. Những điều này tôi nhận ra sau một thời
gian dài khi những bài thơ chân dunglần lượt được ra đời, được phổ biến một
cách không chính thức nhưng sâu rộng và dai dẳng, vượt cả sự mong muốn của tôi.
Cũng chính các nhà văn giúp tôi nhiều trong sáng tác cũng như phổ biến các bài
thơ. Bởi khi nhận định về tính cách con người, tính cách các nhà văn thì không
ai sắc sảo bằng các nhà văn. Người giúp tôi nhiều nhất là anh Nguyễn Khải. Anh
có mối quan hệ rộng rãi trong giới, có lối nhận xét người rất sắc sảo, chính
xác dù có đôi lúc cực đoan. Anh không mấy thích thơ, nhưng anh lại thích những
nhà văn chân dung. Anh có nói đại ý là các nhà văn chúng ta quen đánh giá nhận
xét mọi tầng lớp người trong xã hội thì cũng cần tự đánh giá mình, cũng đều có
cái tốt cái xấu như ai. Về sau thêm anh Vương Trí Nhàn về Văn nghệ quân đội.
Nhà phê bình văn học trẻ tuổi này hết sức cổ suý tôi, đôi khi anh còn thách đố.
Chúng tôi thường ngồi trong cái phòng “toilet” khoảng ba mét vuông, do hệ thống
bơm nước lên tầng hai bị hỏng nên cái phòng vệ sinh đó biến thành phòng văn. Nó
được ốp gạch men trắng bóng, lau sạch ngồi thật mát và thoải mái kín đáo. Có
những hôm Nhàn mua sẵn vài ba điếu thuốc lá lẻ, vài cái kẹo lạc, một ấm trà
ngon rồi thách thức tôi viết ngay tại chỗ. Và đã có nhiều bài thơ ra đời như
thế. Nhàn nói: “Những bài thơ này ông Sách viết ra khi có quỷ ám vào ông ấy”.
Bởi Nhàn đánh giá tôi có một giọng điệu khác hẳn trong những sáng tác không
phải thơ chân dung. Nhàn là người rất thuộc thơ, và khi bài thơ tôi vừa làm
xong thường anh là người phổ biến rộng rãi. Một số anh em trẻ khác như các anh
Định Nguyễn, Trần Hoàng Bách thường đem những bài thơ đi phổ biến để được chiêu
đãi bia hơi. Có thể nói đó là “nhuận bút” đầu tiên, nhưng không thuộc về người
sáng tác mà thuộc về người phát hành.
Tất nhiên những bài thơ đó được phổ biến rộng trong giới. Lúc dầu còn kín đáo,
nhưng dần dần thành công khai và nhất là thành một “tiết mục” không thể thiếu
trong những liên hoan của anh em văn nghệ. Có một buổi cũng khá đông đủ các nhà
văn, khi vào tiệc rượu, mọi người yêu cầu tôi đọc thơ về các nhà văn có mặt,
trong không khí như vậy thì dù các anh các chị ấy có giận cũng cười xoà làm
vui. Riêng tôi thấy mình làm được trò vui cho mọi người cũng hay chứ sao. Tôi
nhớ sau buổi vui, anh Nguyễn Đình Thi có nói đại ý nên đem cái tài đó làm những
việc có ích hơn là châm chọc nhau. Ngay đó một anh ngồi bên cạnh rỉ tai tôi:
“châm chọc cũng cần có tài và có ích lắm chứ"
Những bài thơ cũng được lan truyền sang các giới khác. Hồi đó tướng Lê Quang
Đạo là phó chủ nhiệm Tổng cục chính trị, cấp trên của giới văn nghệ trong quân
đội, ông rất thích những bài thơ chân dung, thường trong giờ nghỉ những buổi
họp với giới văn nghệ ông đề nghị đọc cho ông nghe. Sự thích thú tuy có tính
cách cá nhân nhưng rất hay cho tôi. Tôi cũng nhận được nhiều phản ứng khác
nhau, có khi khen quá lời, có khi bực tức. Tôi kể ra vài trường hợp đặc biệt.
Khi tôi đã tìm hiểu được những ứng xử những lính cách của các nhà văn, ngoài
những tác phẩm mà tôi thường ngưỡng mộ tôi cứ băn khoăn tự hỏi: “Sao thế nhỉ?
Với bề dày tác phẩm thư thế, với vị trí trong xã hội như thế, trong lòng ngườí
đọc như thế, sao họ còn ham muốn những thứ phù phiếm đến thế một chức vụ, một
quyền lực, một chuyến đi nước ngoài... Mà đã ham muốn thì phải mưu mẹo, phải
dối trá và nhất là phải sợ hãi”. Một lần trên báo đăng một bài thơ dài của một
nhà thơ có tên tuổi viết theo thời tiết chính trị, quay ngược lại với những
điều vừa viết chưa lâu, Nguyễn Khải chỉ bài thơ nói với tôi: “Rất tiếc một tài
năng lỡ tàu!”
Tôi không nghĩ mình đứng ra ngoài cuộc để phán xét, muốn làm cặp mắl thứ hai
trong một bài thơ để tự bạch, tự cảm thông với mình và cũng tự giận mình. Tôi
vốn yêu thích và kính phục tài thơ Chế Lan Viên, nhưng bài thơ tôi viết về ông
lại nói khía cạnh khác. Mỗi lần gặp lại tôi ông lại tỏ ra rất thân thiện. Điều
đó làm cho tôi bối rối, phải chăng ông đã hiểu điều gì đó về ông về tôi. Lúc
ông Hoài Thanh già yếu phải vào bệnh viện, tôi đến thăm ông. Ông không giận tôi
nữa, còn cho tôi là người có tình và ông thấy những gì tôi viết về ông có phần
đúng. Ông đề nghị chữa một chữ trong bài thơ. Khi ông mất, tôi đi viếng, nhìn
khuôn mặt ông qua lấm kính, và các con ông oà khóc, tôi bỗng cảm thấy mình như
người có tội.
Một lần gặp Xuân Diệu trong quán bia hơi, tôi nâng cốc bia chúc mừng ông vừa
được bầu làm viện sĩ của Viện hàn lâm nghệ thuật nước CHDC Đức, ông chạm cốc:
- Chúc mừng họ Ngô nhà ta, những bài thơ của cậu đi vào cõi bất tử.
Điều tôi không ngờ là cụ Đặng Thai Mai cho người gọi tôi đến nhà bảo tôi đọc thơ
chân dung cho cụ nghe. Con người nổi tiếng uyên bác thâm trầm ấy ngồi đặt cầm
lên đầu gối cười khục khục. Đột ngột cụ ngước cặp mắt tinh anh lên nhìn tôi:
“Thế còn Đặng Thai Mai?” Tôi lúng túng: “Viết về bác rất khó, cháu đang suy
nghĩ thưa bác”. Dường như ông cụ không tin lời tôi. Ít lâu sau cụ lại gọi đến:
“Anh viết về tôi rồi chứ?” Trước tôi chỉ nghĩ cụ không để ý đến cái trò chơi
chữ ngông nghênh này, hoá ra cụ quan tâm thật sự khiến tôi vừa cảm động vùa
thích thú. Nhưng biết sao được, viết về cụ thật là khó và đến nay tôi vẫn chưa
viết được.
Còn cụ Nguyễn Tuân, con người vốn thích đùa một cách... cao sang và thâm trầm
thích ăn nem rán nóng bỏng thì gắp lên đặt xuống cái nem nghe thơ và phán:
“Hóm, thằng này hóm”. Nói về đồng nghiệp cũng là nói về mình. Cái hay cái dở
của một người cũng là của một thời. Câu thơ: “Từ thuở tóc xanh đi vỡ đất. Đến
bạc đầu sỏi đá chửa thành cơm” đâu chỉ là số phận của một nhà thơ. Hơn ai hết
tôi nghĩ, nhà văn là đại diện của một thời, là lương tri của thời đại. Đã dành là
khó ai vượt được thời đại mình đang sống, không dễ nói hết nói công khai những
điều suy nghĩ. Nhưng cũng thật đau lòng và xấu hổ khi những nhà văn bán rẻ
lương tâm, cong lưng quỳ gối trước quyền uy, mê muội vì danh lợi. Có lẽ đó là
động cơ thúc đẩy tôi viết, nếu có nói quá cũng dễ hiểu, cái con “quỷ ám” nếu có
thì cũng là ảnh hưởng của những cảm xúc ấy, nỗi đau chung ấy. Nhiều nghịch lý
vốn tồn tại trong cuộc đời cũng như nghệ thuật. Tiếng cười nhiều khi xuất phát
từ nỗ đau.
Những bài thơ chân dung đã có cuộc sống riêng của không phải kỳ lạ nhưng cũng
độc đáo. Nó được lưu truyền đến đã ba mươi năm. Đã có nhiều bài “khảo dị” nhiều
bài ngoài luồng cũng được gán cho tác giả. Bây giờ in ra cũng coi như một sự
đính chính. Nó cũng là “một cái gì đó” như có người đã nói nên mới tại được nếu
nó có ích thì tác giả cũng lấy làm mãn nguyện.
XUÂN SÁCH VÀ TẬP THƠ 'CHÂN DUNG NHÀ VĂN'
Đỗ Ngọc
Thạch
Tập thơ Chân dung nhà văn gồm 100
chân dung 100 nhà văn, nhà thơ được viết bằng thơ (đa phần là thơ tứ tuyệt) của Xuân
Sách (1) viết từ năm 1962 đến 1992 mới được in thành sách, tính đến
nay đã gần 20 năm tuổi. Song, ngay từ khi ra đời từng chân dung thì Chân
dung nhà văn đã được “truyền miệng” rộng rãi không chỉ trong giới
văn nghệ mà cả trong đông đảo công chúng văn nghệ. Sự tiếp nhận của người đọc,
nhất là trong giới văn nghệ, đặc biệt là những người có tên trong danh sách 100
chân dung thật đa dạng với đủ các cung bậc phản ứng khác nhau. Có một chi tiết
thật bất ngờ là có một số người phản đối Chân dung nhà vănchỉ
vì không có chân dung của mình, cứ như là phải được Xuân Sách viết chân dung
thì mới là nhà văn có giá!
Có thể nói tập thơ Chân dung nhà
văn củaXuân Sách là một hiện tượng văn học độc nhất vô
nhị của văn học Việt Nam hiện đại. Tuy nhiên, cho đến nay vẫn chưa có một sự
phê bình, phán xét thỏa đáng của giới nghiên cứu văn học trên diễn đàn công
khai. Và do vậy, cách hiểu Chân dung nhà văn còn bị nhiễu cũng
như những giá trị đích thực của nó vẫn chưa được phân định rõ ràng. Và xung
quanh việc ra đời và tồn tại của Chân dung nhà văncùng Tác giả của
nó có ngàn lẻ một câu chuyện vừa thật, vừa có tính giai thoại, khiến cho việc
tiếp nhận và thẩm định tác phẩm ngày càng khó khăn…Dường như tiên đoán được “sẽ
có ngày hôm nay” nên Xuân Sách đã để lại một cuốn Hồi ký (2)
nhằm giúp chúng ta giải mã tập thơ Chân dung nhà văn. Vì
nhiều lý do, cuốn Hồi ký của Xuân Sách chưa được xuất bản mà mới chỉ công bố
một phần nhỏ trên một vài trang Web. Cuốn Hồi ký của Xuân
Sách có nhan đề Giải mã Chân dung, bao gồm 20 phần: Khúc
mở đầu và 19 phân đoạn được đánh số từ 1 đến 19. Đọc xong tập Hồi kýGiải
mã Chân dung của Xuân Sách, tôi nghĩ rằng tập
Hồi ký này, xét về toàn cục còn vượt xa tập thơ Chân dung nhà
văn về giá trị văn học bởi nó vừa “điểm nhãn” cho 99
chân dung nhà văn, nhà thơ ở tập Chân dung Nhà văn, vừa
viết thêm những chân dung mới dù chỉ bằng những nét phác họa. Và tất nhiên, đời
sống văn học, cả một thời kỳ dài gần nửa thế kỷ, chỉ tính
từ khi Xuân Sách về làm việc ở Tạp chí Văn Nghệ Quân đội là năm 1960, cho đến
khi ông qua đời (2-6-2008), được tái hiện thật là sống động. Vì thế, bài viết
này của tôi sẽ gồm hai phần: Phần Một là về tập thơChân dung Nhà văn và
phần Hai là về Hồi ký Giải Mã Chân dung. Tuy nhiên, do đây
chưa phải là một bài viết theo thể loại nghiên cứu với đủ các trình
tự lớp lang nên việc diễn đạt còn tùy hứng và các ý kiến chưa phải là đã hoàn
chỉnh mà còn phải bổ khuyết.
*
Thơ Chân dung được hình thành như thế nào?
Phản ứng với thơ Chân dung truyền khẩu? Tập thơChân dung Nhà Văn được
xuất bản ra sao? Phản ứng với tập thơ Chân dung Nhà văn? Đó
là những vấn đề mà bài viết này sẽ cố gắng thể hiện một cách đại lược trong một
“rừng câu chữ” của cuốnGiải mã Chân dung của Xuân Sách,
trong đó, tác giả đã “trả lời những bạn đọc yêu quý xa gần của tôi là tôi đã
nghĩ, đã viết những bài thơ chân dung như thế nào? Tôi còn muốn làm thêm cái
khung cho những bức tranh ấy. Đấy là hoàn cảnh, môi trường, có thể gọi là chân
dung một thời các nhà văn chúng tôi đã sống và viết”.
*
Bài thơ chân dung đầu tiên Xuân Sách viết năm
1962 trên vỏ bao thuốc lá Tam Đảo trong một buổi chỉnh huấn của quân đội phê
phán chủ nghĩa Xét Lại. Bài thơ thuộc dạng hiền lành, vậy mà tức thì anh Nguyễn
Khải nhận xét nghiêm túc: “ Thằng này không đùa nữa rồi”. Chân dung số l đó
là thiếu tướng nhà văn Hồ Phương, đã từng giữ chức TBT tạp chí Văn
nghệ Quân đội. Bức chân dung số 1 như sau:
Trên biển lớn mênh
mông sóng nước
Ngó trông về Xóm mới
khuất xa
Cỏ non nay chắc đã già
Buồn tênh lại giở thư
nhà ra xem.
Trong Hồi ký Giải mã Chân dung,
Xuân Sách viết:“Tôi viết về Hồ Phương khi ấy mới ngoài tuổi 30, mới đeo quân
hàm đại úy, nhưng uy tướng chẳng liên quan gì đến chuyện hay dở của văn chương.
Sự thật ai cũng biết cho đến lúc đó những tác phẩm của anh chưa có cái nào vượt
đượcThư nhà, điều đó ai chả buồn nhưng rất nên biết. Thời chống Mỹ, Cồn
cỏ là hòn đảo nhỏ giữa biển khơi, là tiền đồn theo dõi máy bay địch của ta, nên
Mỹ đánh phá ác liệt. Bộ đội ta ở đấy đương đầu với gian khó, với hiểm nguy từng
giờ. Anh Nguyễn Trọng Oánh là phóng viên của tạp chí tự liên hệ với đơn vị để
ra Cồn Cỏ. Tôi vốn quý anh là con người ít nói nhưng có suy nghĩ sâu sắc, gan
dạ và nhất là tính trung thực, đúng chất ông Đồ Nghệ. Khi trở về đất liền , anh
viết cho báo bài bút ký dài. Với đường hướng văn nghệ thời đó, bài bút ký của
anh không được ủng hộ, vì anh viết thật về người lính, dù rất dũng cảm nhưng
không phải là không có tâm trạng gọi là yếu đuối hay tiêu cực. Nhưng yêu cầu
của tuyên truyền lúc đó, báo chí hay văn nghệ cũng vậy, chỉ tập
trung miêu tả những con người phải có ý chí cao, tư tưởng chỉ hướng tới tiêu
diệt quân thù. Sau đó ít lâu , đồng chí Bí thư chi bộ của Đảo vào đất liền để
báo cáo thành tích. Nhà văn Hồ Phương vốn là người nhanh nhẹn hoạt bát, anh
“bắt” ngay đối tượng của mình để hỏi han ghi chép. Và rất nhanh quyển sách “ Chúng
tôi ở Cồn Cỏ” hoàn thành, được NXB Quân đội nhân dân in với số lượng hàng
vạn bản. Quyển sách và tác giả trở nên nổi tiếng và được biểu dương khen ngợi.
Không ra Cồn Cỏ, chỉ nghe lời kể của một bí thư chi bộ mà viết được quyển sách
hàng trăm trang phải nhận là anh Hồ Phương có tài. Nhưng với tôi, tôi vẫn thấy
tác phẩm ấy không bằng “ Thư nhà”. Chẳng lẽ thật lòng tôi nghĩ thế
và tôi biết người anh lớn càng nghĩ thế, nhưng anh không nói ra - ít nhất là
trước mặt tác giả - còn tôi nói ra là thiếu lễ phép. Lại một chuyện nữa,
hồi ấy anh Nguyên Ngọc chưa vào Nam, anh làm thư ký tòa soạn. Anh
làm cái mục điểm sách hàng tháng trên tạp chí. Thời đó sách được
xuất bản ít quá nên quyển nào ra làng văn đều quan tâm. Anh Hồ Phương cũng có
một tập truyện ngắn mỏng. Sau khi điểm một vài tác phẩm khác, mỗi quyển mười
dòng. Đến quyển của anh Hồ Phương, nhà phê bình Nguyên Ngọc chỉ hạ một dòng
sửng sốt: “Tôi không có ý kiến gì về quyển sách này vì nó không phải là văn
học”.
Người xưa dạy: “Người khen ta đúng là bạn ta.
Người chê ta đúng là thầy ta”. “ Không biết Hồ Phương có coi Nguyên Ngọc là
thầy ? Nhưng tính anh vốn nhẹ, xởi lởi, bên ngoài coi như qua mưa lại nắng. Đó
là một nét đặc biệt trong mối quan hệ của đồng nghiệp trong cơ quan mà tôi cho
là lành mạnh. Như anh Vũ Cao, thủ trưởng của chúng tôi , nói: “Ở cái nhà số 4
này thằng nào ra thằng ấy, lãnh đạo một tập thể như vậy khó nhưng rất thú vị”
Nhà văn Hồ Phương vẫn viết đều in đều, có
quyển anh viết người thực việc thực như truyện dài về nữ sinh Kan Lịch rồi một
pho tiểu thuyết nghìn trang “ Những tầm cao” viết về Hà Nội thời
chống Mỹ chia làm hai tập. Thành phố Hà Nội đặt ra giải thưởng Hồ Gươm năm năm
một lần, xét tặng những tác phẩm xuất sắc của anh chị em văn nghệ sĩ thành phố.
Anh Hồ Phương gốc Hà Nội tham gia Hội Văn nghệ thành phố và được bầu vào Ban
chấp hành. Lần đó anh có chân trong Ban Giám khảo xét thưởng do nhà văn Tô Hoài
làm chủ tịch. Đây không phải cuộc thi nên những người trong Ban Giám khảo cũng
được nộp tác phẩm để dự xét. Hồ Phương gửi “ Những tầm cao” . Nhưng
có điều trớ trêu : theo quy định chỉ được xét những tác phẩm in ra trong 5 năm
đó, tập một Những tầm cao không nằm trong thời gian xét nên Hồ
Phương gửi tập hai, trúng giải A. Phần thưởng là một chiếc xe đạp Thống Nhất
vừa xuất xưởng. Thời đó chiếc xe này là loại quý hiếm, là ước mơ của những nhà
văn đi bộ. Trong buổi lễ phát thưởng có một nhà văn thắc mắc: “Tôi thấy bất hợp
lý , tác phẩm phải xét toàn bộ, sao lại chỉ xét tập hai, nếu tập một có vấn đề
thì sao? Làm thế này chẳng khác gì thi hoa hậu chấm từ rốn trở xuống”. Ý kiến
ấy cũng chỉ là nói ra tràng cười vui vẻ chứ không làm thay đổi được kết quả
cuộc xét tuyển. Buồn tênh lại giở thư nhà ra xem vậy…”.
*
Chân dung nhà văn Vùng
mỏ Võ Huy Tâm cũng hình thành như một “Tia chớp”. Hãy
nghe lời kể lại sự ra đời bài thơ chân dung Võ Huy Tâm và phản ứng của nhà văn
vùng mỏ bằng lối văn“phong cách Võ Huy Tâm” của Xuân Sách trong Hồi ký Giải
mã Chân dung:
“Năm 1998, nhà văn vùng mỏ Võ
Huy Tâm qua đời, nhà thơ Nguyễn Hoàng Sơn có viết bài báo: “ Nhà văn
của những người thợ mỏ đã ra đi” đăng trên tờ Tiền Phong chủ nhật số
44 ra ngày 3/11/96 trong đó có một đoạn liên quan đến tôi và bài thơ chân dung
viết về nhà văn họ Võ. Tôi xin trích:
“ Tôi có một kỷ niệm nho nhỏ với nhà văn Võ
Huy Tâm. Năm 1993 nhân ra Bãi Cháy dự Đại hội văn học nghệ thuật Quảng Ninh,
tôi đã chứng kiến cuộc hội ngộ lý thú giữa Võ Huy Tâm và Xuân Sách, tác giả tập
thơ Chân dung nhà văn đầy tai tiếng xuất bản một năm trước đó.
Nhưng tôi thấy hai nhà văn chuyện trò với nhau khá vui vẻ, có thể nói là tâm
đắc nữa. Võ Huy Tâm là vậy, luôn luôn hồn hậu và độ lượng, khác xa những ai kia
được khen cả trăm lần vẫn chưa “đã” mà mới bị chê dù chỉ một lần là lập tức
nhảy xếch lên , khiếu kiện đủ cửa” .
Mãi đến năm 1960 tôi về công tác ở Hà Nội mới
gặp anh Võ Huy Tâm, tác giả Vùng mỏ nổi tiếng từ lâu. Anh Tâm
là một người không ưa la cà nên chúng tôi ít lần gặp nhau, nhưng chúng tôi lại
có thể chơi với nhau được. Tôi rất thích cách nói chuyện của anh, ít lời nhưng
lại cung cấp cho người nghe nhiều thú vị. Chúng tôi hợp nhau trong cách gây
cười và nói thật, không e dè xã giao. Sau khi cuốnVùng mỏ được in,
được giải thưởng, được dư luận khen ngợi, anh được điều về Hà Nội, rồi làm biên
tập ở tờ Văn Nghệ. Trò chuyện với tôi, anh thường thân mật xưng mày
tao, còn tôi gọi anh là đại ca:
-Xem chừng đại ca về đây đeo cái đèn ló trên
trán đi vào hầm lò văn chương, hành trình rất vất vả phải không?
-Vất vả lắm nhưng phải cố, cuốc văn còn khó
hơn cuốc than. Mà từ cách ăn ở đi lại, giao tiếp tao vẫn chưa quen.
Giống như mấy anh ở miền núi về thành phố xem phố xá cũng vui mắt nhưng chóng
chán, đi đường nhựa không quen, ăn không quen, nói cũng không quen, lớ ngớ lắm.
Tao cũng học được nhiều điều hay, nhưng khó tiêu hóa nên vẫn viết như cũ thôi.
Sau đó Võ Huy Tâm viết Những người thợ
mỏ, rồi một số truyện vừa, trong đó có tập Chiếc cán búa.
Rồi các nhà phê bình chính thống không thích lối viết quá trần trụi của anh,
cách biểu hiện suy nghĩ của người thợ mỏ không đi đúng vào quỹ đạo
“tuyên truyền”, thật quá, gay cấn quá. Có lần anh nói với tôi, có lẽ tao phải
trở về than đá thôi, mày đi với tao ra chợ Đồng Xuân ăn lòng lợn chấm mắm tôm
đi. Và quả thật tôi thấy anh có vẻ hoang mang bất định.
Vào một ngày mùa đông, tôi đang đứng ở cổng
tòa soạn chợt thấy một người mặc bộ com lê màu gạch non, tay khoác chiếc áo
khoác cùng màu. Thời đó ít người ăn mặc như vậy. Ông khách rảo bước vào cổng ,
tôi nhận ra đó là Võ Huy Tâm. Có việc gì mà ông đến đây với bộ dạng trịnh trọng
như vậy? Tôi cầm tay anh kéo vào phòng khách, anh khum tay che miệng ghé vào
tai tôi: “Sách ơi, cho mình đi ỉa nhờ một cái”. Tôi nhận ra tình trạng khẩn cấp
của ông anh, liền vội đưa anh ra khu vườn cỏ dại phía sau tòa soạn.
Ngôi nhà số 4 Lý Nam Đế là một trong hai ngôi
nhà sang trọng của Hà Nội có kiến trúc Á Đông, mái cong, lợp ngói ống, sàn nhà,
cửa bằng gỗ tốt, nhưng quân ta ăn ở thế nào mà qua mấy năm hệ thống ống nước
hỏng hết, toilet không đi được. Chúng tôi cải tiến thành phòng văn mini. Mùa hè
đánh trần trên nền nhà gạch non mát lạnh. Phía sau là khu đất trống, trước đây
quân đội Pháp xây dựng một số phòng giam nhỏ để nhốt binh lính bị kỷ luật.
Chúng tôi cải tạo những phòng giam ấy thành nhà xí, đặt một tấm bê tông có lỗ
tròn, bên dưới đặt thùng “ đặc dụng” bằng sắt tây quét hắc ín, do một công ty
vệ sinh thành phố quản lý, gọi nó là hố xí thùng, tiền thân của hố xí hai ngăn.
Cứ khoảng 4giờ sáng chị nhân viên vệ sinh đi ủng cao su, quần áo bảo hộ màu
xanh đậm, một tay xách chiếc thùng rỗng, một tay cầm đèn bão đến đập vào cánh
cổng rầm rầm rồi gọi to: “Số 4 , thùng”. Đó là cách rút gọn một câu văn dài:
“Nhà số 4 mở cửa để đổi thùng”
Nhà văn Võ Huy Tâm đã
trở ra, mặt mày phởn phơ, cười hơ hơ:
-Sách ơi, các cụ tổng
kết con người có “tứ khoái” cấm sai. Cám ơn, mình đi!
Tôi nhìn theo ông “Tây gỗ” bước thẳng đơ trên
đường phố, vừa buồn cười vừa thương cảm. Tôi lên phòng, viết ngay bài thơ về
ông:
Đem than từ vùng mỏ
Về bán tại thủ đô
Bị đập chiếc cán búa
Hóa ra thằng ngẩn ngơ!
Tôi cười một mình nghĩ sẽ tới gặp Võ Huy Tâm
đọc cho anh nghe và bổ sung vào bộ tứ khoái thêm cái nữa là ngũ khoái, tức là
viết được cái gì vừa ý cũng là cái khoái đáng kể của giống người.
Hôm sau, anh bạn thơ trẻ Định Nguyễn đến: -
Anh ơi, có bài nào mới cho em xin. Tôi đưa bài vừa viết. Định Nguyễn đọc hai ba
lần rồi cười phá lên bình : - Hay, đúng là thơ ông Võ, cái chữ “thằng” rất
ngon, đích thị ngôn ngữ thợ mỏ. Ngày mai chủ nhật em lại được một chầu bia
hơi-bánh tôm ở Hồ Tây rồi. Chủ nhật trước có mấy ông cỡ bự bên Viện Sử, Viện
Triết cũng tới nghe em đọc, hay ngày mai anh đi cùng em xem sao?
-Tuyệt đối không được, có mặt mình ở đó trở
nên vô duyên. Không có mình cậu mới nghe được những lời bình phẩm thật, nghe
các bố ấy bình tán rồi về kể lại cho mình nghe mới có lợi!
-Ái ngại quá, em chỉ mang cái mồm
đi hưởng nhuận khẩu, còn anh nát óc ra mà chẳng được gì, có khi lại bị tai họa.
-Sao lại không được
gì? Hãy đợi đấy!
Trở lại sự việc trong bài báo của anh Nguyễn
Hoàng Sơn. Năm 1993 tôi là đại biểu duy nhất phía Nam, kể từ Huế trở vào được
mời đi dự Đại hội Văn học nghệ thuật tỉnh Quảng Ninh. Khi tôi di chuyển xe ôm từ
Hòn Gai sang Bãi Cháy dừng trước cửa khách sạn Anh Đào, nơi diễn ra Đại hội,
người đầu tiên chạy ra đón tôi là nhà văn lão thành Võ Huy Tâm. Ông ôm chầm lấy
tôi, cười nói oang oang trước đông đảo quan khách văn nhân:
“ Hoan hô mày, mày chửi tao làm tao nổi tiếng.
Tao sướng! Rồi ông hạ giọng: Mà từ ngày tao trở về vùng mỏ thì hết ngẩn ngơ”.
*
Đoạn nói về viết chân dung nhà thơ Chính
Hữu thật sâu sắc và cảm động. Tuy là viết về Chính Hữu nhưng ta thấy
được cả một thế hệ những nhà thơ, nhà văn mặc áo lính như Thanh Tịnh, Nhị Ca,
Nguyễn Minh Châu…đã phải “lao tâm khổ tứ” như thế nào để cho ra đời những câu
thơ “gan ruột” của mình:
… “Cho nên thời kỳ ấy, năm 1951 ấy tôi rất
khâm phục Chính Hữu khi đọc hai bài thơ của anh “ Hà Nội đêm 51” và
“Đồng chí”. Hai bài thơ hay, hai câu tuyệt tác “Mái buồn nghe sấu
rụng” và “Đầu súng trăng treo”.
Nhưng
rồi Chính Hữu cũng không vượt qua được bế tắc, không thấy anh công bố bài thơ
nào nữa. Sau hàng chục năm, sau năm 54 anh về làm biên tập cho Nhà xuất bản
Quân đội và anh cho in quyển tiểu thuyết “Tấc đất” dịch của Liên Xô. Chính Hữu
cũng không tránh khỏi hệ lụy nhưng anh vốn là người chỉn chu, mẫn cán, anh
chuyển về làm cán bộ phòng văn nghệ trong đó có bọn chúng tôi. Trong chống Mỹ
anh bắt đầu sáng tác trở lại. Thơ anh vẫn thế, ngắn, súc tích nhưng thiếu cái
bay bổng của thời trước. Anh được đề bạt làm cục phó Cục Tuyên huấn quân đội
đặc trách giới văn nghệ mặc áo lính về văn học, âm nhạc, hội họa, các đoàn văn
công quân đội. Lũ chúng tôi rất vui, thời buổi đó có được vị thủ trưởng như
Chính Hữu thì còn mong gì nữa. Một người có bản lĩnh, trình độ vừa nguyên tắc
tỉ mỉ nhưng cũng rất tế nhị, chỉ trộm lo cái con người “vào trong phong nhã ra
ngoài hào hoa” kia lại chưa có vợ. Liệu có thoát khỏi cái vòng vây của hàng
trăm chị em văn công dưới trướng. Anh Nhị Ca là nhà phê bình của tạp chí chúng
tôi, người bạn của Chính Hữu từ thời trên chiến khu nói :
Ông này ngoài thì tươi nhưng trong lại khô,
mình đang mong có em nào vật ngã được gã quân tử lạc thời này mới
khoái.
Nhị Ca nói đúng. Chính Hữu không làm
việc tại công đường trong thành mà chuyển ra ở cùng chúng tôi. Ông ở một căn
phòng trong dãy nhà cấp 4 phía sau tạp chí, như một nhân viên cấp thấp vậy, mà
tự nhiên thoải mái.
Nhưng rồi một sự kiện xảy ra với ông , có
nhiều người cho là nhỏ nhưng với tôi lại là lớn: Chính Hữu cho in một tập thơ
của mình. Ông viết ít và thơ thường ngắn. Một tập thơ mỏng, in bình thường. Ông
tặng tôi một quyển. Tôi vốn thích thơ ông nên đọc kỹ. Cả tập thơ chỉ có một chỗ
sửa chữa câu : “mái buồn nghe sấu rụng” thành “phố dài nghe sấu rụng”. Hai chữ
phố dài làm hỏng câu thơ, tôi đinh ninh rằng Chính Hữu phải biết điều đó hơn
tôi. Vậy tại sao ông lại chữa? Tại sao vậy? Tôi muốn hỏi ông nhưng lại ngại.
Buổi tối nhà số 4 thường vắng , phần đông anh em đều có gia đình ở Hà Nội, tối
về nhà , còn lại một bác quản gia vợ con vẫn ở Nghệ An, một cậu thường trực ,
còn cả tầng gác mênh mông chỉ có tôi và nhà thơ Thanh Tịnh, người ăn
cơm tập thể nằm giường cá nhân. Tôi nằm trong phòng đọc sách nghe tiếng chân đi
ngoài hành lang, hé cửa nhìn ra thấy hai người, Nhị Ca đang đưa Chính Hữu về phòng
mình. Lát sau tôi nhẹ nhàng đi tới, nếu hai người chỉ tán chuyện thì ghé vào,
tôi rất thích hóng chuyện các bậc đàn anh, học được rất nhiều điều. Đến cửa tôi
dừng lại vì nghe Nhị Ca hơi to tiếng: - Tại sao ông phải chữa câu thơ ấy? Húy
kị thì không , đầu đề ông đã ghi rõ Đêm Hà Nội năm 1951 tức là
khi thủ đô Hà Nội còn bị tạm chiếm chứ có phải hôm nay đâu ! Và kể cả ngay hôm
nay ông cứ hơn hớn suốt ngày đêm không bao giờ buồn chứ? Màmái buồn thành phố
dài thì hỏng mẹ nó câu thơ rồi, điều đó ông biết rõ hơn tôi. Vậy vì
cái gì? Tôi hiểu rồi, vì cái chức vụ mới của ông, cái chức cục là cái….gì, ông
là nhà thơ kia mà. Tôi biết có người còn tự tuyên bố, còn viết ra giấy từ bỏ
những tác phẩm nổi tiếng của mình thì bỏ 2 chữ của ông chẳng là gì, nhưng vì
tôi là bạn của ông, tôi quý ông, quý thơ ông, làm thế tôi không chịu nổi…
Nhị Ca nổi tràng ho, anh vốn bị lao phổi đã
phải sang Trung Quốc chữa cắt đi một lá rồi. Chính Hữu nói gì đó tôi nghe không
rõ.
Tôi trở về
phòng buồn thấm thía. Một lần Nguyễn Minh Châu đã nói : “Mình buồn thật, mà
cũng không được viết, được nói ra cái buồn ấy, quỷ quái thật”. Có niềm an ủi là
Nhị Ca đã nói ra điều đó, lại là nói với người đang lãnh đạo trực tiếp, lại nói
tới vấn đề lớn là mối quan hệ giữa chính trị và văn nghệ, giữa bản lĩnh người
viết và nỗi sợ hãi đớn hèn…
Lúc sau 2 người ra về, trả lại sự vắng lặng.
Có tiếng gõ cửa, anh Thanh Tịnh ở cạnh phòng tôi, anh nói nhỏ: - Sách có diêm
cho mình xin một que, một que th
Không
phải anh muốn xin que diêm mà muốn được nghe tiếng người. Anh Thanh Tịnh trở về
phòng mình. Tôi chợt nhận ra tôi đang có một khoảnh khắc tự do sáng tạo một
mình, không có gì ràng buộc. Tôi viết bài thơ chân dung Chính Hữu.
Cơ
quan chúng tôi có tục lệ sau các cuộc họp sơ kết tổng kết thường có mục vui
cười. Lần này cũng vậy, Nguyễn Khải khởi xướng: Tôi đề nghị anh Sách đọc những
bài thơ chân dung mới ra lò. Thời phong kiến vua uy quyền đến thế mà vẫn để một
khe hở, tha chết cho quan ngự sử khi có lời trái ý hoàng thượng, anh Sách cũng được
hưởng cái quyền miễn trảm ấy nên cứ đọc thoải mái. Xin đọc về tôi trước.
Thực ra lúc đó tôi chưa chính thức viết chân dung Nguyễn Khải, chỉ có mấy câu
đùa tếu, Nguyễn Khải vẫn cứ đọc làm mồi. Rằng trước khi tôi đi ra
đảo Cồn Cỏ, vợ tôi lo lắng , tôi có an ủi: “Em đừng tính quẩn lo quanh, họ
chiến đấu chứ có phải anh đâu”, rồi khi tôi gặp đồng chí bí thư huyện
ủy Hòa Vang được triệu tập ra Bắc để báo cáo thành tích chiến đấu, vợ tôi lại
tưởng tôi đi B nên tôi phải nói: “Anh đi một lát về ngay. Hòa Vang chính ở
ngoài này đó em”. Chờ mọi người cười xong, Nguyễn Khải tiếp : “Tôi chỉ nhớ
có vậy, vả lại tôi vốn nhạt nên ông Sách khó viết hay, bây giờ đề nghị anh đọc
bài mới, những bài về anh em ngồi đây càng tốt.
Và tôi đọc bài về
Chính Hữu:
Tấm áo hào hoa bạc gió
mưa
Anh thành đồng chí tự
bao giờ
Trăng còn một mảnh
treo đầu súng
Cái ghế quan trường
giết chết thơ.
Mọi người đổ dồn mắt nhìn thủ trưởng.
Tôi cũng nhìn và thấy anh hơi nhếch mép, mắt nháy nhanh sau cặp kính cận như
thường thấy ở anh. Không khí chùng xuống một lát. Nguyên Ngọc bảo tôi đọc lại
rồi anh vỗ bàn khen hay.
Tôi biết mình đã chọc vào nỗi đau của
Chính Hữu, nhưng tôi biết anh đã chấp nhận. Tôi chắc rằng anh đã hối hận kể từ
bữa gặp Nhị Ca.
Sau buổi đó, anh Nhị Ca gặp riêng tôi: - Cậu
chọc đúng vào vết thương của Chính Hữu. Đau lắm, nhưng không sao. Cậu đừng lo,
ông ấy là bậc quân tử. Nhưng thánh còn sai, tôi cũng khen cậu bạo miệng đấy,
coi chừng sinh ư nghệ tử ư nghệ. Này còn bài nào độc hơn,
đọc mình nghe!
*
Chân dung Tố Hữu là một
trong những “độc chiêu” của Xuân Sách. Được viết từ năm 1973 khi Tố Hữu có bài
thơ “Máu và Hoa” nhưng không được “phát hành miệng” như những chân dung khác mà
phải nằm đợi 19 năm sau, tức năm 1992 khi sách thơ Chân dung Nhà văn được
in ra mới được mọi người biết đến. Đó cũng là một “Kỷ lục”. Trong câu chuyện về
bức chân dung đặc biệt này, có nhiều chi tiết thú vị:
“Ông Tố Hữu là người
ngồi ở ngôi cao trong hàng ngũ lãnh đạo của Đảng và Nhà nước, với văn nghệ ông
là đại thủ lĩnh, không có gì phải bàn cãi.Về thơ, ông là ngọn cờ
đầu của thơ ca cách mạng, của hiện thực xã hội chủ nghĩa như những nhà phê bình
có tên tuổi xưng tụng.Về nghệ thuật thơ cũng vậy: “thì treo giải nhất chịu
nhường cho ai”như một nhà thơ lão làng đã viết. Hai câu thơ trong bài Điện Biên
của Tố Hữu đã viết “ Mường Thanh Hồng Cúm Him Lam/Hoa mơ lại trắng vườn
cam lại vàng”, theo phân tích của nhà thơ nọ là hai câu thơ mẫu mực vừa
kinh điển vừa hiện đại.Ai dám cãi hoa mơ không trắng, cam không vàng.Các cán bộ
đi thuyết giảng ai cũng có thuộc và trích dẫn vài câu thơ của Tố Hữu, để thêm
phần hấp dẫn cho bài nói. Tôi đã một lần bị một đồng chí chính trị viên đơn vị
mời tôi về nói chuyện thơ với bộ đội, gửi thư lên Tổng cục Chính trị phê phán
tôi là nói thơ mà chỉ trích thơ Chế Lan Viên mà không trích thơ Tố Hữu. Hú vía!
Bài thơ văn trung học đại học năm nào mà chẳng có đề về thơ Tố Hữu, nó đã trở
thành sổ gạo của từng nhà. Tôi cũng được biết, vào những năm “Nhân văn giai
phẩm”, có một nhà thơ bộ đội viết bài phê bình thơ Tố Hữu có câu: “Thơ
Tố Hữu như cốc xi rô pha loãng”. Như thế thì nhiều phen “lên bờ xuống ruộng”,
thân bại danh liệt một đời là phải. Cũng chẳng biết kêu ai, cũng chẳng ai nói
cho biết vì tội gì. Anh có viết một vở kịch có tên là “Mưa bóng mây”. Tôi đùa,
ông nên coi tai nạn như là mưa bóng mây dù đó là mưa đá. Tôi cũng
được nghe kể lại hồi còn ở trên chiến khu Việt Bắc, một lần Tố Hữu định đọc thơ
cho nhạc sĩ Văn Cao nghe, nhưng ông nhạc sĩ vội gạt đi: “Thơ cậu như ca dao, hò
vè có gì mà đọc!”. Chết là phải, tôi lập lại câu nói của ông bác tôi mắng bọn
con cháu mỗi khi lười biếng hoặc mắc lỗi. Vì thế khi làm thơ chân dung về các
nhà văn tôi phải nghĩ tới ông, làm thế nào để bài thơ xứng tầm với ông. Có thể
nói, đó là bài tôi viết đi viết lại hoài mà vẫn chưa ưng ý. Hơn nữa,viết về
ai ngoài đọc tác phẩm của họ ra tôi cũng tìm cách tiếp xúc với họ
để biết ý kỹ hơn về tính cách con người họ. Tôi đã từng được hầu
chuyện các bậc đàn anh, bằng cách này hay cách khác, và học hỏi được nhiều
điều. Nhưng với Tố Hữu thì không.
Tôi biết ông, thấy ông thì nhiều lần đều là
trong những buổi họp hành về văn nghệ, tôi còn nhớ một lần ông đến cơ quan tôi
nhân tập thơ “Cửa mở” của Việt Phương mới ra đời. Khi nói đến tập thơ, đôi mắt
ông lim dim nhìn xuống chúng tôi, giọng cao lên một chút: “Đó là tập thơ ba
lăng nhăng, tư tưởng ba lăng nhăng”. Tôi không thể bắt chước nhà văn nọ, có
tiếng là “đãng trí”, quên nhiều chuyện nhưng ông lại nhớ kỹ ngày
sinh của Tố Hữu. Hàng năm tới ngày đó ông lại tới nhà tặng nhà thơ lớn một bông
hoa hồng. Tôi cũng không thể lấy cớ có tác phẩm mới in đem tới tặng Đại thủ
lĩnh của mình. Tôi nhớ đời một chuyện. Một hôm tôi cùng một ông bạn vàng cùng
cơ quan đạp xe đi dạo ở đường Phan Đình Phùng. Con đường có ngôi biệt thự có
“cành táo đầu hè rung rinh quả ngọt”, có truyện ngắn cây táo ông
Lành” của anh thương binh viết và cái truyện đó đã khiến anh bị “trúng thương”
nặng hơn nhiều vết thương anh mang trong chiến tranh.
Khi đi qua đó, anh bạn nói
với tôi:- Này, cậu có nghĩ đến là bao giờ cậu được ở
trong một biệt thự như thế này không?
Tôi trả lời:- Cậu tưởng mình nằm mơ
chắc? Ba mươi tuổi rồi mới là thằng trung úy quèn, sao lại nghĩ được ở ngôi nhà
như thế này, có họa là làm đảo chính!
Không ngờ trong một buổi họp chi
bộ sau đó ông bạn vàng của tôi đem câu chuyện đó ra trình làng:
- Tôi cũng biết đồng chí Sách nói
đùa, nhưng đùa như thế là xuất phát từ tư tưởng không lành mạnh!
Cũng còn may, tôi chưa
bị ghép tội có tư tưởng phản động.
Vậy thì làm sao
tôi còn dám vào ngồi nhà đó. Nhưng rồi tôi cũng hoàn thành bài thơ về ông vào
năm 1973 sau khi có Hiệp định Paris về Việt Nam, nói đúng hơn là sau khi nhà
thơ Tố Hữu viết bài “ Máu và hoa”, do cảm xúc của sự kiện đó. Tôi
còn nhớ sau khi đọc bài thơ đó tôi cứ lẩm bẩm máu và hoa…máu và hoa, rồi bật ra
cảm hứng viết: “Máu ở chiến trường hoa ở đây”.
Hằng năm rồi mỗi
khi Tết đến hầu như tất cả các tờ báo đều đăng thơ Tết của Bác Hồ và đăng thơ
Tố Hữu, và các báo đều đăng một bài thơ ấy, mà nếu theo quy ước thì các tác giả
không được gửi đăng một bài trên nhiều tờ báo cùng một thời điểm. Ai
làm thế sẽ bị cắt nhuận bút và bị nhắc nhở phê bình. Nhưng thơ Tố Hữu là ngoại
lệ: ai cũng thấy thế là phải, thơ hay càng đăng nhiều càng tốt! Thơ hay trả
nhuận bút cao bao nhiêu cũng chưa xứng! Một bài thơ bình thường lúc đó được trả
từ tám đến mười đồng ở báo Trung ương. Cỡ như Huy Cận, Xuân Diệu, Chế Lan
Viên…. có thể được trả từ mười hai đến mười lăm đồng. Như thế cũng là tươm, vì
theo Nguyễn Tuân lấy giá bát phở chín làm bản vị ba hào một bát thì một bài thơ
cũng được vài ba chục bát, đủ ấm bụng hàng tháng trời ăn điểm tâm buổi sáng.
Còn nhuận bút báo Tết của thủ lĩnh thì sao? Tôi được biết một tờ báo nọ phải
đưa ra ban biên tập bàn bạc, đi đến thống nhất là: tiền năm trăm đồng cộng với
một cành đào, một cặp gà trống thiến. Riêng tiền, nếu tính bằng phở là một
nghìn bát. Câu này thì tôi được nghe nói lại không biết có đúng không. Khi nhà
thơ nhận nhuận bút như vậy có nói : “ Nhuận bút trả như ri các
nhà thơ của ta sống khỏe hí!”
Trở
lại với bài thơ tôi viết về Tố Hữu. Chín mươi chín bài thơ tôi viết xong đều
được anh em đem truyền khẩu (hoặc tôi đọc trước những người tôi viết, trừ bài
thơ về Tố Hữu).
Viết xong bài thơ tôi hiểu ngay rằng không thể
nào truyền bá ra được, cũng phải viết trời viết đất chứ làm sao bây giờ. Tôi
biết có một nhà văn gửi một bản tường trình lên thủ lĩnh tố cáo tôi đã làm thơ
bôi xấu các nhà văn, rồi trích ra một số bài, nhưng ông ấy nếu không có bài thơ
về Tố Hữu thì chưa đủ sức nặng. Ông liền ghi mấy câu ở vỉa hè
nhại bài thơ Bầm ơi của Tố Hữu: “Bầm ơi có biết không bầm.
Vôn ga con cưỡi, gà hầm con xơi. Con nay đã khác xưa rồi (…) Bầm ra ruộng cấy
bầm rung/ Con ngồi sưởi ấm mà thương lại bầm …Làm thế nhà văn nọ vô tình đã
phạm thượng. Xuân Sách đã viết về những nhà văn như thế không thể viết về tôi
như vậy, tôi chờ.
Và tôi cũng phải chờ. Một lần nhà văn Đặng
Thai Mai gọi tôi đến nhà. Cụ bảo tôi đọc bài thơ tôi viết về Tố Hữu cho cụ
nghe. Thấy tôi chần chừ, cụ nói: “Cậu sợ tôi phản cậu hay sao?”
- Thưa bác, cháu đâu dám nghĩ về
bác như thế, có điều cháu nghe lời ông Hàn Phi rằng vua là con rồng nhưng có
thể gần được thậm chí có thể cưỡi lên mình nhưng tuyệt đối không được sờ vào
cái vuốt dưới hàm. Cháu muốn giữ được cái đầu để hoàn thành tập thơ.
- Thế là
phải, nhưng cậu đọc riêng cho tôi nghe cơ mà!
- Thưa bác- tôi lại múa mép - Cái
đạo của những trí giả như bác có cái hay trong bụng không thể truyền cho người
khác .Cho phép cháu khoe một chút, bài này là bài hay.
Chúng
tôi ngồi trên sàn nhà bằng gỗ, cụ gác cằm lên đầu gối cười khục khục rồi mắng
yêu tôi: - Thằng tiểu quỷ!
Mùa hè năm 1982, tôi
lên Tam Đảo nghỉ mát vài hôm. Hồi đó khách còn vắng. Một buổi chiều tôi một
mình đi dạo trên con đường dưới bóng thông, tôi nhìn thấy nhà thơ Tố Hữu đang
đi về phía tôi. Tôi nghĩ ông không biết tôi nên cứ lẳng lặng đi qua ông. Không
ngờ ông gọi :
- Xuân Sách
đó à?
- Thưa
vâng, chào anh.
- Sách lên
đây để viết hay sao?
- Dạ không.
Tôi được cơ quan cho đi nghỉ mát ít hôm.
- Ra
rứa! Còn mình thì lên đây có việc.
Tất
nhiên là tôi không hỏi ông việc gì. Ông đặt nhẹ tay lên vai tôi, nói nhẹ nhàng.
- Bên công an họ thu thập được những bài ca
dao đồng dao, và những truyện tiếu lâm thời bây giờ, có đến gần hai trăm trang
đánh máy. Mình lên đây để đọc cho yên tĩnh.
- Thưa anh,
anh thấy thế nào? Tôi mạnh dạn hỏi:
Và tôi nhận được
câu trả lời ngắn khá bất ngờ: “ Cực kỳ phản động, cực kỳ hay".
Có hai ông Tố Hữu trong câu nói này. Tôi nghĩ
vậy và chợt nghĩ giá như lúc này tôi đọc bài thơ viết về ông mà ông cũng phán
một câu như vậy thì tôi yên lòng. Xưa nay đã từng có những nho sĩ nhờ có câu
thơ hay, vế đối hay mà thoát chết đó sao. Nhưng rồi tôi
không đọc, và đến năm 1992 khi tập thơ được Nhà xuất bản Văn Học ấn hành mọi
người mới biết”.
Bài thơ chân dung Tố Hữu “nằm chờ” suốt 19 năm
đó như sau:
Ta đi tới đỉnh cao muôn trượng
Mắt trông về tám hướng phía trời xa
Chân dép lốp bay vào vũ trụ
Khi trở về ta lại là ta
Từ ấy tim tôi ngừng tiếng hát
Trông về Việt Bắc tít mù mây
Nhà càng lộng gió thơ càng nhạt
Máu ở chiến trường, hoa ở đây.
Ta đi tới đỉnh cao muôn trượng
Mắt trông về tám hướng phía trời xa
Chân dép lốp bay vào vũ trụ
Khi trở về ta lại là ta
Từ ấy tim tôi ngừng tiếng hát
Trông về Việt Bắc tít mù mây
Nhà càng lộng gió thơ càng nhạt
Máu ở chiến trường, hoa ở đây.
*
Trở lại việc in ấn tập Chân dung
Nhà văn năm 1992. Hãy nghe Xuân Sách kể lại trong Hồi ký Giải
mã Chân dung:
Một ngày tháng tư-1992. Tôi nhận điện từ chi
nhánh NXB Văn Học ở Sài Gòn: Sách đã ra lò. Lên ngay!
Từ khi cầm bút, tác phẩm ra lò của tôi chưa
đến nỗi nhiều nhưng cũng đủ làm nguội cái cảm giác hồi hộp sung sướng của thuở
ban đầu. Lần này thì khác, đứa con tinh thần của tôi ra đời là tập thơChân
dung nhà văn. Hành trình của nó đã đi qua một chặng đường dài đến ba mươi
năm. Ba mươi năm ấy biết bao nhiêu chuyện.
Nhưng như cái nghiệp đã vận vào thân, không
đùa thì còn biết làm gì! Các chân dung lần lượt xuống chiếu với nhiều cung bậc
khác nhau. Có bài đùa một tí, có bài đùa dai, có bài xót xa đồng cảm, có bài
nghẹn ngào uất ức, có bài “mỗi lời là một vận vào khó nghe”. Ra
bài nào truyền tay bài đấy, truyền khẩu ở mọi nơi mọi lúc, ở giờ nghỉ các cuộc
họp, ở quán nước vỉa hè, ở cửa hàng bia hơi bánh tôm Hồ Tây, ở quán thịt chó
Hàng Lược… Và tất nhiên cũng được đặt lên bàn các cuộc họp của Ban Thường vụ
Hội Nhà văn, cuộc họp Ban Tuyên huấn Trung ương và các cơ quan chức năng về văn
hóa, văn nghệ, cơ quan bảo vệ văn hóa văn nghệ. Tôi cứ ngu ngơ như kẻ điếc
không sợ súng, hay nói như nhà phê bình VTN, “ông Sách bị quỷ ám”. Cũng có lúc
bị bầm dập tôi thấy cô đơn trơ trọi, cũng có lúc ngộ ra cái khoái cảm tuyệt vời
trong sự sáng tạo văn chương, tôi lặng lẽ đi tới. Biết đâu, “Dại chốn văn
chương ấy dại khôn”!
Ba mươi năm sàng lọc được trăm bài, chín mươi
chín bài xưng tụng các anh các chị đồng nghiệp, bài thứ một trăm tự vẽ mặt
mình!
Nhưng làm thế nào để in ra thành sách? Nhiều
người góp ý cho tôi. Anh Phùng Quán nói: Thơ ông tuy truyền miệng truyền tay
cũng coi như “một sàng trong xó bếp” , in ra mới được coi là “ một miếng giữa
làng”! Có người khuyên không nên in ra mà để lưu truyền như một thứ văn học dân
gian, có khi tạo nên một dòng thơ Chân dung như dòng thơ Bút Tre vậy, tạo việc
làm cho các nhà sưu tầm khảo cứu hậu thế.
Có người cảnh báo, từ truyền khẩu mà in ra giấy
trắng mực đen của loại thơ độc hại này là một khoảng cách “chết người”.
Trăm năm bia đá, nghìn năm bia miệng, đâu phải chuyện chơi!
Tôi
ghi nhận những lời khuyên ấy. Tôi nhớ lại một chuyện: Năm 1978, tôi đi học ở
Học viện Chính trị quân đội. Trước ngày khai giảng, các học viên nêu những thắc
mắc chính của mình. Phần lớn ý kiến là chưa hiểu quan điểm “làm chủ tập thể”.
Tôi chú ý đến một học viên là Chính ủy một sư đoàn nổi tiếng về chiến tích và
vị Chính ủy là một cán bộ tiêu biểu. Anh nhận thức cuộc đời là bể
khổ, khi hết khóa học anh nói: - Tôi cảm ơn các đồng chí trong khóa học này đã
góp ý về nhận thức của tôi. Có đồng chí nói đây là một nhân sinh quan yếm thế,
không phù hợp với tư tưởng cách mạng. Đó là một tư tưởng hơi kỳ quặc của một
Chính ủy, là phần tiêu cực trong giáo lý đạo Phật…Tôi thành khẩn tiếp thu, có
thể các đồng chí đúng nhưng với riêng tôi cho đến lúc này tôi vẫn đinh ninh
cuộc đời là bể khổ.
Còn tôi cũng đinh ninh rằng phải in được tập
thơ Chân dung. Một việc cực khó. Phải thông qua một nhà xuất bản và
Tổng biên tập các báo đã có nhiều bài học chua cay trong việc này. In một cuốn
sách, đăng một bài báo có “vấn đề” mà cơ cực ở chỗ những vấn đề ấy có khi chỉ
là ý kiến một số người, không được tổ chức công khai bàn luận rộng rãi. Lỗi nhẹ
thì kiểm điểm nghiêm khắc, lỗi nặng thì các vị Giám và Tổng lặng lẽ cắp cặp đi
chơi chỗ khác. Một lần tôi được tới nhà hát dự buổi tổng duyệt một vở kịch,
khán giả là một số bạn bè do tác giả mời, một số phóng viên văn hóa văn nghệ
của các báo, và các vị có chức trách phê duyệt. Và quan trọng hơn cả là một vị
lãnh đạo ở bậc cao. Hôm đó vị lãnh đạo cao cấp không phải là người phụ trách về
văn nghệ mà là người phụ trách lĩnh vực mà nội dung vở kịch đề cập tới. Vị này
là người vốn xuề xòa không quan cách. Tác giả vở kịch rất mừng khi ông này tới
dự. Một việc bất ngờ xảy ra: lúc vở kịch đã diễn được một nửa thì vị lãnh đạo
lặng lẽ cùng người bảo vệ ra về. Từ đầu tác giả đã để ý tới nhân vật quan trọng
ấy, lúc này hết hồn. Thế là hết, chỉ vài hôm nữa, là báo chí sẽ lên tiếng “thăm
hỏi sức khỏe” vở kịch và tác giả. Cũng may tác giả là người đã có tên tuổi, đã
được vua biết mặt, chúa biết tên. Ngay sáng hôm sau, ông đến nhà riêng vị lãnh
đạo để thỉnh thị. Cấp trên cười hồn nhiên:
- Làm gì có chuyện mình bỏ về vì vở kịch có
vấn đề! Mình chưa xem hết nên chưa có ý kiến tổng kết được. Những gì mình đã
xem cũng thấy được, cái cô gì đóng vai cô nông dân diễn vui ra phết. Ông về họp
anh em lại lấy ý kiến anh em rồi nâng tầm tác phẩm lên là được. Xin lỗi nhé,
mình phải về vì cái bệnh của mình trở chứng không chịu được. Yên tâm đi, nhà
văn trước hết phải chịu trách nhiệm về tác phẩm của mình, cốt nhất là không sai
lạc về chính trị là được. Thế nhá!
Vậy thì tác phẩm, hay dở chưa biết nhưng chắc
chắn là có “vấn đề”. Làm sao mà tìm được một ông giám đốc xuất bản dám chịu
trách nhiệm với mình. Có một nhà văn làm giám đốc một nhà xuất bản ở địa phương
đã đến tuổi hưu, ông đang làm thủ tục. Có người bạn quen đem tác phẩm đến, ông
giám đốc biết là tác phẩm hay nhưng cũng có vấn đề nên còn e ngại. Ông bạn xúi
ông làm sao sách in xong đúng vào lúc ông xách gói về vườn là yên chuyện. Giám
đốc xuôi lòng, tác giả vui mừng về nhà chờ đợi rồi một bức thư gởi tới: “ Ông,
sách của ông tôi đã làm xong thủ tục chỉ còn đem xuống nhà in thì anh em trong
cơ quan họp lại nói với tôi, thủ trưởng sắp về hưu còn niêu cơm để lại cho anh
em chẳng lẽ lại bị đập vỡ. Ông thông cảm nhé, là người nhà cả mà. Tôi vẫn giữ
bản thảo, nếu ông cần tôi sẽ gửi trả”.
Mấy anh em văn nghệ ở
Vũng Tàu thường hỏi tôi : “ - Anh vẫn định in tập Chân Dung chứ?
Liệu bao giờ thì in được?” Một lần tôi buột miệng: “Năm 92 in được.
Tôi nói vậy bởi thường nhẩm tính, năm 30 tuổi bắt đầu viết, năm 60 tuổi in ra,
vừa lúc về hưu là đẹp. Vậy mà sau này khi sách in ra có nhà văn lên án tôi là
“cố ý in sách đúng vào năm kỷ niệm Hội Nhà văn 35 tuổi, là có dụng ý xấu”. Thật
oan uổng, tôi hơi đâu mà để ý đến tuổi tác của Hội. Nói đặng, nếu sau này tập
thơ của tôi lại được khen chẳng hạn, chắc người ấy lại nói, “Xuân Sách rất có ý
thức khi in sách của mình đúng dịp Hội ta 35 xuân”.
Cuối năm 1991, anh Hoàng Lại Giang, nhà văn,
trưởng chi nhánh Nhà xuất bản Văn Học ở Sài Gòn xuống Vũng Tàu:
- Tôi
xuống là để bàn với ông về việc in thơ Chân dung, ông đồng ý không?
Ông Hoàng vừa nói vừa
cười.
- Đừng đùa làm tôi tổn
thọ!
- Không chỉ ý riêng tôi
mà đã được Giám đốc tôi đồng tình. Chuyện không dễ nhưng ông thử tính xem, bây
giờ là thời điểm sau đổi mới, Văn nghệ được “cởi trói”, tôi biết ông “máu” in,
chúng tôi cũng liều…Thân với ông không chớp lấy thời cơ này thì hỏng!
Tôi vỗ mạnh vào bàn
tay Hoàng Lại Giang: - Tiên sư “Tào Tháo”. Chúng ta làm!
Việc đầu tiên là tôi nộp bản thảo để gửi ra Hà
Nội duyệt. Chợt lóe lên một ý nghĩ, tôi nói: - Gửi ra Hà Nội, dù ông giám đốc
Lữ Huy Nguyên ngồi trong phòng riêng đóng kín cửa mà đọc cũng không ổn, ông ấy
sẽ cảm thấy những ánh mắt xuyên tường nhìn vào khiếp lắm. Hay là chúng ta mời
ông ấy vào trong này coi như một chuyến đi nghỉ mát Vũng Tàu, rồi chúng ta làm
việc. Ông ấy gật đầu là xong!
Hoàng Lại Giang đồng ý
tức thì:- Ông nói có lý, tôi sẽ về Sài Gòn thực hiện ngay!
Hôm sau, Giang gọi điện thoại với giọng hồ
hởi: Lữ Huy Nguyên đồng ý và sẽ thu xếp vào sớm.
Những năm ở Hà Nội, tôi có quen biết anh Lữ
Huy Nguyên. Anh tính lành, làm việc cẩn trọng và chu đáo. NXB Văn
học do anh làm giám đốc có uy tín lớn. Ra được nhiều sách không chỉ
đúng mà hay, có nhiều phát hiện đổi mới. Nhà văn cỡ tầm tầm như tôi mà có sách
được in ở Văn Học là hãnh diện lắm. Trong những lần gặp anh Nguyên chuyện trò,
chưa bao giờ tôi đả động đến Chân dung. Nhưng tôi biết anh không
thờ ơ với những bài “tai tiếng” ấy và anh lại càng biết nếu in nó ra thì sẽ thế
nào. Tôi còn biết cấp trên rất chú ý đến tài đức của anh và việc cất nhắc anh
lên bậc cao hơn là chuyện có thực và rất gần.
Khoảng một tuần sau, anh Nguyên và anh Giang
có mặt ở nhà tôi. Sau một buổi chiều cùng nhau đi dạo loanh quanh thành phố,
buổi tối chúng tôi làm việc. Tôi mời Lữ Huy Nguyên ra bãi biển. Ngồi trên chiếc
ghế đá,dưới ngọn đèn sáng, chúng tôi thông qua từng bài thơ một và trao đổi một
số ý kiến ban đầu. Trong khung cảnh trời cao biển rộng chúng tôi chẳng e ngại
điều gì, bộc lộ hết ý nghĩ, thỉnh thoảng còn xen vào những chuyện đời, chuyện
người, và không thiếu những tràng cười thú vị. Đến khuya chúng tôi mới quay về.
Sáng hôm sau, thêm anh Hoàng Lại Giang bàn
bạc, có thể tóm tắt như sau. Anh Nguyên đề nghị bỏ hai bài, không, gọi là để
lại, một bài viết về nhà thơ Sóng Hồng. Lý lẽ của anh Nguyên là bài ấy chưa đến
tâm của tác giả, chưa đến tâm của đối tượng. Bài thứ hai viết về một nhà lý
luận phê bình. Bài này hay - lời anh Nguyên - nhưng chưa nên đụng
vào ông này gay lắm. Ông ấy sẽ dồn tôi và anh đến cùng. Cũng chẳng sao, nhưng
đáng sợ là ông ấy có đủ khả năng làm cho tập thơ in xong cũng phải đắp chiếu mà
nằm đấy. Ông ấy là một cây lý luận hàng đầu của Đảng về văn hóa văn nghệ. Như
tôi biết, ngoài danh xưng “ nhà” ông còn một danh xưng cao hơn với tên gọi tắt
là “Trung ủy” dù chỉ là dự khuyết suốt hai khóa. Anh em văn nghệ
thường thầm thì với nhau đó là một cây quan điểm lập trường, một tay bảo hoàng
hơn vua.
Ngoài ra, còn sửa hai chữ ở hai bài khác. Tôi
chấp nhận dù hơi tiếc, và “điều” luôn hai bài khác ngồi ghế dự bị vào sân cỏ.
Lữ Huy Nguyên nói với
tôi bằng giọng nghiêm túc và nhã nhặn vốn có:
- Tôi đề nghị anh cho
nhà xuất bản chúng tôi được ấn hành tập thơ này. Tôi muốn hỏi anh vài chuyện
bên lề có được không?
-Vâng, mời anh.
-Nghe nói có người
nước ngoài tới mua bản thảo tập thơ?
-Có hai người, một từ
Nhật đến gặp tôi, một người Mỹ qua trung gian.
-Họ đặt số tiền ứng
trước khá lớn?
- Với ta thì thật lớn.
Tôi tính ra một nhà văn xứ ta viết được quyển tiểu thuyết nghìn trang, với chất
lượng xứng tầm thời đại thì nằm mơ cũng không nghĩ đến số tiền nhuận bút như
vậy! Người Nhật còn hứa với tôi xin phép Nhà nước Việt Nam để xuất bản hợp pháp.
-Và anh từ chối?
-Đơn giản là vì tôi
tâm niệm phải xuất bản trong nước!
Nguyên quay sang Hoàng
Lại Giang:
- Anh xem có thể ứng
trước cho anh Sách một số tiền được không? Chắc chắn là không nhiều, nhưng có
lẽ anh Sách xài tiền Việt dễ hơn tiền đô!
- Khỏi cần! Cuối năm
1967 tôi đã vào chiến trường miền Nam, NXB Giải Phóng có ý tốt ứng trước cho
tôi 200 đồng. Thời giá hồi đó một bát phở ngon Hà Nội năm hào, còn thuốc lá thì Trường
Sơn một dãy ba hào/ Điện Biên lịch sử hai bao một đồng/ Nghìn năm văn vật Thăng
Long/ Một đồng một gói bằng lòng thì mua. Tôi đi dịp đó dự cuộc Tổng tiến
công Mậu Thân. Ở chiến trường ra tôi nộp cho nhà xuất bản khoảng ba chục bài
thơ. Sách in ra tôi tới lĩnh nhuận bút. Nhà thơ “Ý Nhi xinh đẹp, biên tập viên
bắt tay tôi cười. Khó cho anh rồi, thơ của anh theo barem thì nhuận bút hẻo
lắm! Cũng tại thơ anh viết ngắn, lại không “leo thang” nên ít dòng. Bọn tôi đã
ưu đãi đưa một số bài ở bậc B1 lên bậc A, ngồi chung chiếu nhất với các cụ mà
cộng lại chỉ được 180 đồng, như vậy đáng ra anh phải nộp lại hai chục, nhưng
anh khỏi lo, nhà xuất bản đã quyết định xóa nợ cho anh! Tôi nói lời cảm ơn và
tiếc rằng không có tiền mời Ý Nhi đi ăn phở. Vậy các anh khỏi ứng trước dẫu tập
thơ này của tôi có trăm bài nhưng bài nào cũng ngắn, dài nhất cũng chỉ mươi
dòng, chẳng được bao nhiêu nhuận bút đâu!
Lữ Huy Nguyên cười rồi
cầm bút ký vào bản thảo:
- Chúng tôi sẽ làm nốt vài thủ tục cuối cùng,
anh Giang sẽ bàn với anh về chuyện in ấn, sao cho càng nhanh càng tốt.
Hoàng Lại Giang “đế”:
-“Cưới vợ thì cưới liền tay”…
Khi tiễn chân Lữ Huy Nguyên , tôi
nói với riêng anh: - Lư có gì phân vân nữa không? (Tên cúng cơm của anh là
Nguyễn Huy Lư, tôi gọi thế là để biểu lộ tình cảm chân thành và khâm phục).
Nguyên đáp lại: - Anh
yên tâm, tôi nghĩ suốt đời cũng làm được điều gì đó!
Chúng tôi ôm nhau chia
tay.
Hai hôm sau, Hoàng Lại Giang trở lại, đem theo
bản thảo, một xấp giấy can và mấy cây bút kim:
- Cái khó nó ló cái khôn , tôi nghĩ ta đưa vào
nhà in để họ xếp chữ là không ổn. Cái thứ thơ ngắn của ông thế nào công nhân
cũng đọc khi xếp chữ xong và in thử, lập tức những bài thơ sẽ bay ra ngoài và
điều gì đến chắc ông rõ: Chết từ trong trứng. Vì vậy, tôi đem giấy bút đặc biệt
xuống để ông viết tay các bài thơ, viết bằng chữ thường, chữ mẫu mà hồi bé
chúng ta phải tập ấy. Khi đưa vào nhà in cứ thế họ cho vào máy chạy. Cùng lắm
hai ngày là gọn ba nghìn cuốn theo số lượng mà nhà xuất bản đăng ký. Đúng ra
thơ ông đã được truyền miệng rộng rãi, có thể số lượng bản in gấp nhiều lần ba
ngàn, nhà xuất bản có lãi và tác giả cũng được ấm chân răng, nhưng làm thế nguy
hiểm lắm, bị nghi ngờ ngay lập tức.
- Cảm ơn Giang nhá,
ông quan tâm chu đáo với tôi quá!
- Mà tôi nói để ông rõ: Thường ở nước ngoài,
phải là tác giả có cỡ lắm tác phẩm mới được in bút tích của mình, mà cũng chỉ
vài ba trang thôi, còn ông cả trăm bài, nhất ông rồi đấy!
- Đúng là mèo
mù vớ cá rán!
Tôi bắt tay ngay vào việc. Tôi nắn nót viết
cái thứ chữ tập viết hồi xưa ở trường làng với ông hương sư mặc áo dài the đen
đứng lớp cầm tay thước gõ vào ngón tay học trò với lời dạy: “ Các con nên nhớ
luyện chữ là luyện tâm tính con người”. Gọn một ngày tôi viết xong, Hoàng Lại
Giang ưng ý đem về Sài Gòn và êm đẹp làm sao, sau một tuần tôi nhận được điện
đi lấy sách.
Ngồi trên xe từ Vũng Tàu lên Sài Gòn tôi mừng
nhưng vẫn canh cánh nỗi lo. Đã sống một thời gian dài trong chiến tranh, nhiều
hoàn cảnh, nhiều luật lệ khắc nghiệt éo le khiến số phận con người gặp nhiều
bất trắc; cái sướng cái khổ, cái rủi cái may đến bất ngờ không kịp đối phó.
Trong cõi văn chương chẳng lấy gì làm to lớn cũng đã có quá nhiều chuyện. Một
cây bút trẻ có tài, lại chịu khó đi vào những nơi là mũi nhọn của cuộc sống
viết những trang sáng giá được biểu dương, sách được đưa vào loại in số lượng
tính bằng vạn. Ít lâu sau anh biến mất. Anh bị đi tù mà chẳng kịp biết vì sao
không có phiên xử, cứ lặng lẽ lên đường không kịp từ biệt gia đình. Phúc cho
anh sau bảy năm tu nghiệp trong nhà tù khi trở về viết được gần nghìn trang
sách thuộc loại có giá trị. Nhưng cũng khốn khó lắm mới in ra được, cũng nhờ
một ông giám đốc xuất bản có lương tâm và dũng khí. Dù quyển sách không hề được
dư luận công khai bình luận, bị thu gom không công bố, nhưng bằng mọi cách tác
phẩm vẫn đến được với người đọc. Sang thế kỷ 21, không khí văn nghệ được dễ thở
hơn, chúng tôi đã được đón tiếp tác giả Chuyện kể năm 2000 -
nhà văn Bùi Ngọc Tấn tại Vũng Tàu.
Năm 1973, một nhà văn ở cùng tạp chí Văn
nghệ Quân đội với tôi đeo quân hàm đại úy, được cử đi trong đoàn đại
biểu Việt Nam dự đại hội Liên hoan Thanh niên thế giới được tổ chức tại Cộng
hòa Dân chủ Đức. Rất mừng. Được cử đi đã là một niềm vui lớn vì sự tín nhiệm
chính trị. Trong thời chiến lại được đi dự một ngày hội lớn thế giới còn phải
nói gì nữa. Dù hoàn cảnh khó khăn, anh bạn tôi vẫn cố gắng tổ chức vài cuộc
liên hoan nhỏ để khao bạn bè. Tôi lúc đó đêm đêm đeo một balô gạch tập hành
quân chuẩn bị cho cuộc đi B dài. Anh chở tôi đi ăn một bát mì hoành thánh đặc
biệt ở cửa hàng người Tàu ngõ Hàng Lược. Chạm chén rượu, anh nói:
-Mình với Sách cùng
đi. Sách đi vào , mình đi ra. Là người viết, được đi là vui rồi!
-Anh đi Đông Đức, tôi
đi Đức Cơ, chúng ta cùng đi, cùng vui.
Một tuần trước khi lên đường anh bỗng nhận
được lệnh ở lại. Người ta phát hiện ra trong lý lịch của anh có chút tì vết ở
mức độ “đi Liên Xô thì được nhưng đến Đức nơi tuyến đầu giáp giới giữa hai phe
có thành phố Berlin phân chia đông tây hai phe thì không được.”
Lại một chuyện xảy ra ở sân bay. Một cậu sinh
viên được chọn đi du học nước ngoài. Cậu ta con một gia đình bình thường nhờ
học giỏi mà được đi. Việc lo hành trang, thủ tục giấy tờ quá vất vả, cuối cùng
được ra sân bay. Làm thủ tục xuất cảnh, gửi hành lý xong, chỉ còn chờ giờ tàu
cất cánh. Không biết ma xui quỷ khiến thế nào, khi ngồi xuống chiếc ghế ở phòng
chờ, cậu ta ngả lưng vươn vai kêu lên một câu cảm thán : “Thế là sắp được làm
người”. Chợt từ phía sau e é - đôi tay cậu ta bị xiết chặt và cậu bị nhấc bổng
ra khỏi ghế, và rời khỏi sân bay , tan biến giấc mơ làm người do cậu ta dại dột
thốt ra. Số phận chàng trai bất hạnh ấy sau này như thế nào thì tôi không rõ…
Nghĩ lan man thế rồi chột dạ, biết đâu cuốn
sách của mình bị trắc trở phút chót, hãy đợi đến lúc được cầm nó trên tay mới
chắc ăn.
Xe dừng trước nhà xuất bản gần chùa Vĩnh Nghiêm.
Tôi không xuống vội, qua cửa kính tôi nhìn vào trong sân thấy đông người, trong
đó có nhiều nhà văn mà tôi quen. Họ đến mua sách của tôi, người cầm vài ba cuốn,
có người ôm nách hàng chồng. Có chuyện gì vậy, chẳng lẽ tác phẩm của tôi được
chào đón đến vậy ư? Hoặc là cái của này không nhanh tay mà bị cấm thì hết mua?
Tôi có một tâm trạng, một động thái kỳ cục, nhờ một người đi cùng vào nhận sách
bản quyền và mua thêm đem ra rồi quay đầu xe dông thẳng về Vũng Tàu.
Trên xe, tôi nâng niu cuốn sách vừa vặn bàn
tay, giống loại sách bỏ túi. 99 nhà văn và tôi nằm mỗi người một trang, chật
chội một chút nhưng không ai chen lấn ai, nhòm ngó ai. Bìa cũng khá đơn giản,
trên nền hoa văn li ti màu xám nhạt điểm một bông hoa màu đỏ. Tôi giở nhanh
từng trang - chưa cần đọc lại vì in đúng như bản tôi viết tay nên không sợ
mắc lỗi đến cuối sách thì hiện ra sự cố. Một tờ in rời dán vào, đó là “ Lời
cuối sách” của nhà xuất bản mà tôi chưa được biết. Tôi xin trích ra một số đoạn
chính:
“… Đây là những ký họa
có tính đặc tả của Xuân Sách, những chân dung vốn đã khá phổ biến trong và
ngoài giới văn học suốt vài chục năm qua. Tác giả không nêu đích danh một ai,
nhưng dưới nét bút phác thảo, những độc giả và người làm văn học vẫn có thể
nhận ra từng đối tượng. Dĩ nhiên thể loại này thường cố ý phóng to những đặc
điểm và khi nhìn vào những nét đặc tả ấy - tuy mất cân đối và đôi khi phiến
diện - vẫn dễ dàng nhận ra diện mạo, cốt cách từng nhân vật.
Chất vui hóm và nhất
là khả năng chơi chữ có thể khiến người ta ngạc nhiên một cách thú vị, nhưng
cũng có thể gây nên những sự không hài lòng đây đó..
Chúng tôi chỉ coi đây
là nét tự trào của giới cầm bút, cười đấy nhưng cũng tự nhận ra những xót xa
hạn hẹp của chính mình, những gì chưa vượt qua được trên các chặng đường quanh
co của lịch sử và thời đại. Tự soi mình, học hiểu mình thêm qua cách nhìn của
người cùng hội cùng thuyền lắm khi cũng hữu ích. Cái cười trong truyền thống
dân gian vốn là vũ khí, ngày nay còn có thể là sức mạnh thúc đẩy đi tới phía
trước.
… Rất mong độc giả và
các nhà văn nhận xét ra mối chân tình trong cuộc vui của làng văn, và lượng thứ
cho những khiếm khuyết.”
Một lần nữa tôi lại thông cảm với Lữ Huy
Nguyên. Anh đã kịp thời dùng chiến thuật lập lá chắn phòng ngự trong bóng đá.
Còn có cách nào khác khi đối phương có một hàng tiền đạo đông đảo và hăng hái
tranh nhau bắn phá khung thành đối phương không thương xót, cố mà phòng thủ kéo
dài được thời gian không bị thủng lưới chừng nào hay chừng ấy để có thể đưa
sách ra thị trường.
Sự cố thứ hai còn bi hài hơn. Ở trang cuối nơi
ghi những người chịu trách nhiệm về cuốn sách có một mảnh giấy trắng dán kín
một dòng, như người bị vết xước phải dán miếng băng keo y tế. Đó là chỗ in tên
người chịu trách nhiệm về bản thảo ( Nguyễn Bảo ). Mãi đến phút cuối
khi sách đã in xong, nghe ngóng thấy có sự bất an, ông này năn nỉ với giám đốc
cho rút tên ra, ông sắp về hưu rồi, muốn được hạ cánh cho an toàn.
Đề nghị của ông ấy được chấp thuận, nhưng tiếc
rằng sách đã in xong không thể in lại nên bất đắc dĩ phải làm chuyện cắt dán.
Cầm sách soi lên có thể đọc được dòng tên người chịu trách nhiệm bản thảo,
giống như con trẻ trong trò chơi trốn tìm sau khi có chỗ ẩn nấp kín đáo rồi lại
kêu tướng: Xong!
Thế là đứa con ra đời. Vì mẹ nó không được
“tròn” nên nó cũng không được “vuông”, phải mang dị tật, báo hiệu
những ngày sắp tới không bình yên. Mấy hôm sau, tôi nhận được những thông tin
không tốt lành: có lệnh mồm xuống nhà xuất bản, phải giữ lại và niêm phong
những tập thơ chưa kịp phát hành. Ở Hà Nội có nhiều cuộc họp phê phán tập thơ,
một số nhà xuất bản viết kiến nghị xử tội tác giả. Tuy nhiên , tác
giả không nhận được trực tiếp bản kiến nghị ấy. Họ gửi vào một số cơ quan Trung
ương và hai bản gửi về Vũng Tàu, một cho lãnh đạo và một cho Hội Văn nghệ.
Xin trích nội dung bản
kiến nghị ấy:
“….. Cuốn Chân dung
nhà văn dẫu không nêu tên người, nhưng Xuân Sách đã lấy tên tác phẩm để miêu tả
thì chẳng khác gì gọi tên người đó ra.
Dưới con mắt của Xuân
Sách, chân dung nhà văn trở nên méo mó dị dạng. Cố nhiên Xuân Sách cũng tỏ ra
xu phụ nịnh một số ít người.
Bằng giọng thơ châm
chọc, giễu cợt, bằng thái độ cao ngạo răn dạy kẻ khác, kích động kẻ khác, Xuân
Sách đã mượn cách tả Chân dung để:
- Bôi nhọ, phỉ báng,
thậm chí vu khống đối với nhiều nhà văn đáng kính đã quá cố.
-Xuyên tạc lăng mạ đời
tư nhà văn một cách vô trách nhiệm, đặc biệt là các nhà văn nữ, gây những hậu
quả cực kỳ xấu đối với họ.
-Với vị trí văn học
hạn chế của mình, Xuân Sách đã gây không khí bất lợi cho sự đoàn kết nội bộ của
Hội.
Chúng tôi coi đây là
một vết xấu trong sinh hoạt văn hóa của chúng ta, đặc biệt trong quản lý xuất
bản.
Chúng tôi xin kiến
nghị lên các cấp thẩm quyền mấy điểm:
1.Xem xét lại trách
nhiệm của người cấp giấy xuất bản, của giám đốc Nhà xuất bản Văn Học và các
biên tập viên đã cho in cuốn sách.
2.Phải có biện pháp
thực sự thu hồi và hủy bỏ cuốn sách.
3.Ban chấp hành Hội
Nhà văn xem xét tư cách của nhà văn Xuân Sách và có kỷ luật thích đáng chiếu
theo điều lệ Hội vì đã xúc phạm nhân cách gây mất đoàn kết nội bộ. Kỷ luật cần
được thông báo cho toàn thể hội viên biết.
Kính mong Ban Tư tưởng
Văn hóa Trung ương, Bộ Văn hóa Thông tin Thể thao, Ban Chấp hành Hội nhà văn
xem xét bản kiến nghị này”.
Sau những lời luận tội đanh thép và các biện
pháp xử lý nghiêm túc là mấy trang chứa đựng những chữ ký như rồng bay phượng
múa của Bốn Mươi Mốt nhà văn đáng kính. ( Tôi chợt nhớ tới bộ phim Người thứ
bốn mốt khá hay của Liên Xô trước đây ). Có nhà văn còn ghi thêm trước
khi ký. “ Tôi không thể nào tưởng tượng được, với nội dung toàn nói xấu gần như
toàn bộ Hội nhà văn như vậy lại có thể được in tới 3000 cuốn và nghe nói đã
“lập tức” bán được 600 cuốn rồi. Ông ấy nghĩ thế cũng phải, sự thật nhiều khi
khác xa trí tưởng tượng của nhà văn.
Tôi phát hiện ra trong số 41 người ký tên có
ông ấy và 26 nhà văn nữa không có chân dung trong tập thơ. Tôi không hiểu làm
sao lại thế.
Một nhà văn bậc đàn anh giải thích cho tôi.
Hoặc giả họ có tính bầy đàn cao, đụng tới đồng loại là đụng tới họ. Hoặc giả…
chuyện này có thật, một ông nhà văn tai tiếng thì to nhưng tác phẩm lại nhỏ nói
với mình “cái thằng Xuân Sách văn thơ tầm tầm chẳng ai chú ý, nên
bày trò Chân dung để chơi trội. Chẳng qua hắn mượn tên tác
phẩm và vài câu thơ , ý thơ của người ta rồi xào xáo lắp ghép vào, có gì sáng
tạo đâu”. Nghe vậy mình bảo “thế thì ông quan tâm làm gì cho rách
việc?”. Bất ngờ, ông ấy cao giọng: Nhưng một người như tôi tại sao nó lại
không đưa vào? Láo!”.
*
Đối với các “Bậc Trưởng Lão” từ thời 30-45,
những tưởng Xuân Sách sẽ bị mắng mỏ là “phạm thượng”, “hỗn láo” hay đại loại
như vậy. Nhưng Thơ Chân dung đã nhận được sự đối xử rất quân tử. Chỉ ví dụ như
với ba Đại gia là Nguyễn Tuân, Xuân Diệu và Hoài Thanh:
Chân dung Nguyễn Tuân:
Vang bóng một thời đâu dễ quên
Sông Đà cũng muốn đẩy thuyền lên
Chén rượu tình rừng cay đắng lắm
Tờ hoa lại trót lỡ ưu phiền.
Cụ Nguyễn Tuân, con người vốn thích đùa một cách... cao sang và thâm trầm, thích ăn nem rán nóng bỏng thì gắp lên đặt xuống cái nem, nghe thơ và phán: “Hóm, thằng này hóm”.
Vang bóng một thời đâu dễ quên
Sông Đà cũng muốn đẩy thuyền lên
Chén rượu tình rừng cay đắng lắm
Tờ hoa lại trót lỡ ưu phiền.
Cụ Nguyễn Tuân, con người vốn thích đùa một cách... cao sang và thâm trầm, thích ăn nem rán nóng bỏng thì gắp lên đặt xuống cái nem, nghe thơ và phán: “Hóm, thằng này hóm”.
Chân dung Xuân Diệu:
Hai đợt sóng dâng một khối hồng
Không làm trôi được chút phấn thông
Chao ơi ngói mới nhà không mới
Riêng còn chẳng có, có gì chung.
Và phản ứng của Xuân Diệu: Xuân Sách kể: Một lần gặp Xuân Diệu trong quán bia hơi, tôi nâng cốc bia chúc mừng ông vừa được bầu làm viện sĩ của Viện hàn lâm nghệ thuật nước CHDC Đức, ông chạm cốc: Chúc mừng họ Ngô nhà ta, những bài thơ của cậu đi vào cõi bất tử!
Hai đợt sóng dâng một khối hồng
Không làm trôi được chút phấn thông
Chao ơi ngói mới nhà không mới
Riêng còn chẳng có, có gì chung.
Và phản ứng của Xuân Diệu: Xuân Sách kể: Một lần gặp Xuân Diệu trong quán bia hơi, tôi nâng cốc bia chúc mừng ông vừa được bầu làm viện sĩ của Viện hàn lâm nghệ thuật nước CHDC Đức, ông chạm cốc: Chúc mừng họ Ngô nhà ta, những bài thơ của cậu đi vào cõi bất tử!
Chân dung Hoài Thanh:
Vị nghệ thuật nửa cuộc đời
Nửa đời sau lại vị người ngồi trên
Thi nhân còn một chút duyên
Lại vò cho nát lại lèn cho đau
Bình thơ tới thuở bạc đầu
Vẫn chưa thể tất nổi câu nhân tình
Giật mình mình lại thương mình
Tàn canh tỉnh rượu bóng hình cũng tan.
Vị nghệ thuật nửa cuộc đời
Nửa đời sau lại vị người ngồi trên
Thi nhân còn một chút duyên
Lại vò cho nát lại lèn cho đau
Bình thơ tới thuở bạc đầu
Vẫn chưa thể tất nổi câu nhân tình
Giật mình mình lại thương mình
Tàn canh tỉnh rượu bóng hình cũng tan.
Trong Lời cuối sách nhân
NXB Văn học tái bản cuốn Thi Nhân Việt Nam, nhà Phê
bình văn học Từ Sơn viết: “Một lần khác, vẫn ở bên giường cấp cứu, sôi nổi, vui
vẻ, chúng tôi bàn về thơ “chân dung nhà văn” đang lưu hành trong giới văn
chương. Cha tôi khe khẽ đọc lại mấy câu “thơ chân dung” nói về ông mà ai đó đã
đọc cho ông:
Vị nghệ thuật một nửa đời
Nửa đời lại phải vị người cấp trên
“Thi nhân” còn một chút duyên
Chẳng cầm cho vững lại lèn cho đau!...
Nửa đời lại phải vị người cấp trên
“Thi nhân” còn một chút duyên
Chẳng cầm cho vững lại lèn cho đau!...
Đọc xong, cha tôi bình: “Tay này
nó biết mình mê Kiều nên nó dùng lối lẩy Kiều để vẽ chân dung mình thì khéo
thật. Tuy vậy câu thứ hai nói oan và nói ác quá. Cha biết có không ít người
nghĩ như thế về cha”. Nói xong, cha tôi có vẻ hơi buồn buồn”.
Trong bài viết Lời cuối sách này,
Từ Sơn cũng đã nói rõ tại sao Hoài Thanh lại có cái “nhìn lại” rất nghiêm khắc
với “Thơ Mới” và nhất là tự phê phán Thi Nhân Việt Nam tới mức
như Xuân Sách đã viết “Thi nhân còn một chút duyên / Lại vò cho
nát lại lèn cho đau”!
*
Những câu chuyện về Nguyễn Minh Châu, Phù Thăng và
chân dung về hai nhà văn này, theo tôi là hay nhất về cả chân dung bằng thơ và
chân dung bằng văn xuôi. Với hai nhà văn này và cộng thêm Xuân Sách ta có “Bộ
ba” điển hình độc đáo về cả văn tài cũng như cuộc đời đầy bất trắc của những
nhà văn chân chính. Tôi sẽ trở lại ba nhà văn này khi có điều kiện…
Xuân Sách có bài thơ “triết lý” rất nhẹ nhàng mà sâu sắc về nhân
tình thế thái và tuy thường nói là mình liều mạng “điếc không sợ súng” nhưng
chính Xuân Sách là một trong số ít nhà văn, nhà thơ rất “biết mình, biết
người”, đã tự nhận thấy hạn chế của mình trong sự nhận thức thế
giới, câu đầu bài thơ cũng là nhan đề bài thơ:
Có nhiều điều mà tôi chưa biết
Hòn núi kia có tự bao giờ
Con kiến bé tí teo đến vậy
Còn con voi to lớn khổng lồ?
Có nhiều điều mà tôi chưa biết
Lá mâm xôi giống lá mãn đình hồng
Một bên nảy ra chùm quả dại
Một bên hoa rực rỡ đến nao lòng?
Có nhiều điều mà tôi chưa biết
Nước suối trong mát ngọt lịm người
Rồi suối chảy ra sông ra biển
Muối ở đâu mà biển mặn biển ơi?
Có nhiều điều mà tôi chưa biết
Tằm ăn dâu xanh lại nhả tơ vàng
Nguyễn Du viết Kiều bao đêm trắng
Bao sợi tóc xanh bạc trắng bên đèn?
Một cô Kiều sắc tài nhường ấy
Trải qua nhiều chìm nổi truân chuyên
Không dứt được lòng tham danh lợi
Khiến Từ công chết đứng trận tiền.
Nhưng có lẽ cuộc đời vốn vậy
Biển cứ mặn mòi, suối cứ ngọt êm
Voi cứ khổng lồ, kiến thì bé tẹo
|
Cái tốt dù nhiều cái xấu vẫn kề bên.
Sài Gòn, tháng 10-2010
Đỗ Ngọc Thạch
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét